In the plays written by the great poet Bhavabhūti we find passages that not only reveal his personality and learning, but also his insights into literary aesthetics. Let us examine a few such passages. The poet presents the superior qualities of his creation in a verse that appears in Mālatīmādhava:
भूम्ना रसानां गहनप्रयोगाः
सौहार्दहृद्यानि विचेष्टितानि।
औद्धत्यमायोजितकामसूत्रं
In the second canto of Śiśupālavadha, the poet Māgha uses ideas from various sciences to support his arguments on polity. It is appropriate that he has included literary aesthetics as well. A few observations in this section are worth noting:
बह्वपि स्वेच्छया कामं प्रकीर्णमभिधीयते।
अनुज्झितार्थसम्बन्धः प्रबन्धो दुरुदाहरः॥(2.73)
मर्त्यानां वियद्विहारवाञ्छा चिरनिरूढैव। विहायसि विहरन्तं विहङ्गवृन्दं वारं वारं पश्यत्सु मानवेषु डिडयिषा समुत्पन्नेति जीवविकासवादिनो विद्वांसो मन्वते। प्रायेण गतेषूपशतेषु वर्षेषु लिप्सेयं शक्यसाध्या समभूदिति तन्त्रज्ञानेतिहासाद्विज्ञायते। परं भौतशिल्पवैचित्र्याणां प्रागेव कल्पनाजगति विहरद्भिः सुकविभिः काङ्क्षेयं वागर्थमाध्यमेन साधितेति साहितीविदामपरोक्षम्। काव्यमार्गमनुसरन्त्यो नृत्यचित्रशिल्पाद्याः कलाश्च मानवस्य गगनगमनतर्षं स्वेन स्वेन माध्यमेन यथाकामं तर्पयामासुरित्यस्य वर्तन्त एव साक्ष्यभूताः परःशताः कौशलचमत्काराः। भौतादिशास्त्रानुरोधेन वसुवर्त्मविहृतिर्महतीं साधनसामग्रीमपेक्षते। किन्तु
Among the works written by the great poet Bāṇabhaṭṭa, it is only in Harṣacarita that we come across thoughts on literary aesthetics. Although the introductory verses in Kādambarī contain a couple of statements on the art of poetry, they are not directly linked to poetic theory. Besides, they are not very illuminating. Therefore, Harṣacarita is our only source. And it does not disappoint us.
The poet has this to say about pilferers of poetry at the beginning of the work:
Harṣavardhana has made a mark in the annals of Sanskrit literature with his three plays: Priyadarśikā, Ratnāvalī and Nāgānanda. Interestingly, the prologues of these plays are largely similar. Although there is no discussion here significant to literary aesthetics, we do find a verse that lays down certain fundamental tenets:
श्रीहर्षो निपुणः कविः परिषदप्येषा गुणग्राहिणी
{ಮಂಜುಭಾಷಿಣಿ} ರಥೋದ್ಧತಾವೃತ್ತದ ಪ್ರತಿ ಪಾದದ ಮೊದಲಿಗೆ ಎರಡು ಲಘುಗಳನ್ನು ಬೆಸೆದರೆ ‘ಮಂಜುಭಾಷಿಣಿ’ ಸಿದ್ಧವಾಗುತ್ತದೆ:
ರಥೋದ್ಧತಾ
– u – u u u – u – u –
ಮಂಜುಭಾಷಿಣಿ
[u u] – u – u u u – u – u –
ಇದು ಸಂಸ್ಕೃತಸಾಹಿತ್ಯದಲ್ಲಿ ತಕ್ಕಮಟ್ಟಿಗೆ ನೆಲೆಗೊಂಡಿದೆ. ಮಾಘನೇ ಮೊದಲಾದ ಕವಿಗಳು ಇದನ್ನು ಕಥನಕ್ಕೆ ಕೂಡ ಬಳಸಿದ್ದಾರೆ. ಒಂದೆರಡು ಉದಾಹರಣೆಗಳನ್ನೀಗ ಕಾಣೋಣ:
ಬೆಲೆಚೀಟಿ ನಿನ್ನ ಬೆಲೆಯಂ ಪೊಗಳ್ವುದೇಂ
ತಲೆಮಾಸಿಕೊಂಡ ಬಳಿಕಲ್ತೆ ಸಲ್ವೆಯಯ್ |
{ಸ್ವಾಗತಾ} ರಥೋದ್ಧತಾವೃತ್ತಕ್ಕಿರುವ ಚತುರಸ್ರಶೋಭಿಯಾದ ಗತಿಸೌಂದರ್ಯ ಎಂಥದ್ದೆಂದು ಮನಗಾಣಲು ವ್ಯತಿರೇಕರೂಪದ ಉದಾಹರಣೆಯೆಂಬಂತೆ ಸ್ವಾಗತಾ ಎಂಬ ವೃತ್ತವನ್ನು ನಾವು ಕಾಣಬಹುದು. ಅದರ ಪ್ರಸ್ತಾರ ಮತ್ತು ಕೆಲವೊಂದು ಉದಾಹರಣೆಗಳು ಹೀಗಿವೆ:
– u – u u u – u u – –
(೫+೩+೪+೪) – u – | u u u | – u u | – –
(೩+೫+೪+೪) – u | – u u u | – u u | – –
ಕೆಮ್ಮನುಮ್ಮಳಿಸಿ ಕೋಪಿಸದಿರ್ಮಾಣ್
ನಿಮ್ಮನುಜ್ಞೆ ದೊರೆಕೊಂಡೊಡೆ ಸಾಲ್ಗುಂ |
ನಿಮ್ಮ ನಚ್ಚಿನ ತಪೋಧನನಂ ತಂ-
ಸಂಸ್ಕೃತಸಾಹಿತ್ಯದಲ್ಲಿ ಛಂದಃಪ್ರಯೋಗಗಳು ಬೆಳೆದ ರೀತಿಯನ್ನು ಗಮನಿಸಿದಾಗ - ನಿರಾಲಂಬವೂ ಧ್ಯಾನಶೀಲವೂ ಆದ ಬಗೆಯಿಂದ ಭಾಷೆಯ ಸಹಜಸುಂದರ ಪದಗತಿಯನ್ನು ಸ್ಮರಣೀಯವಾಗಿ ಅಭಿವ್ಯಂಜಿಸುವ ಲಯರಹಿತ ಗತಿಗಳ ಆರಾಧನೆ ಒಂದು ಕಡೆ, ಉಲ್ಲಸಿತವೂ ನರ್ತನಶೀಲವೂ ಆದ ಪರಿಯಿಂದ ಭಾಷೆಯ ನಡೆಯನ್ನು ಹೃದಯಂಗಮವಾಗಿ ತೆರೆದಿಡುವ ಲಯಾನ್ವಿತ ಗತಿಗಳ ಆಕರ್ಷಣೆ ಮತ್ತೊಂದು ಕಡೆ ನಿಂತು ವರಕವಿಗಳ ಪ್ರತಿಭಾಸಾಗರವನ್ನು ಮಥಿಸಿರುವಂತೆ ತೋರುತ್ತದೆ. ಈ ಎರಡು ತುದಿಗಳಲ್ಲಿಯೂ ತಮ್ಮವೇ ಆದ ಔಚಿತ್ಯ ಮತ್ತು ಅರ್ಥವಂತಿಕೆಗಳಿವೆ. ಇವೆರಡನ್ನೂ ಸಮಾನಾಂತರವಾಗಿ ಸಾಗಿಸಿಕೊಂಡು ಹೋಗುವ ಸಾಧ್ಯತೆ ಇರುವಂತೆಯೇ ಇವುಗಳ ಕಸಿ ಮಾಡಿ ತನ್ಮೂಲಕ ಉಭಯಗುಣಗಳ ಸ್ವಾರಸ್ಯಗಳನ್ನು ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕರಿಸಿಕೊಳ್ಳುವ ಹವಣೂ ಕಂಡುಬರುತ್ತದೆ.
Climb the stairs one by one to reach the top. It's impossible to jump from one floor to the next. It is dangerous too. Likewise any accomplishment must be done in a step by step manner. That is what this nyāya says.
{ವಂಶಸ್ಥ} ವಂಶಸ್ಥದ ಛಂದೋವಿನ್ಯಾಸವನ್ನು ಗಮನಿಸಿದಾಗ ನಾಲ್ಕು ಗಣಗಳನ್ನುಳ್ಳ ಇದರ ಮೊದಲ ಹಾಗೂ ಕಡೆಯ ಗಣಗಳು ಪ್ರತೀಪರೂಪದವೆಂದು ತಿಳಿಯುತ್ತದೆ. ಅಂದರೆ, ಮೊದಲಿಗೆ ಎರಡು ಲಘುಗಳ ನಡುವಣ ಗುರುವೊಂದನ್ನುಳ್ಳ ಜ-ಗಣ ಬಂದಿದ್ದರೆ ಕಡೆಗೆ ಎರಡು ಗುರುಗಳ ನಡುವಣ ಲಘುವೊಂದನ್ನುಳ್ಳ ರ-ಗಣವಿದೆ:
[u – u] – – u u – u [– u –]