‘ಕಾವ್ಯಕೌತುಕ’ದ ಶಕಲಗಳು - 2

This article is part 2 of 3 in the series ಭಟ್ಟತೌತನ ಕಾವ್ಯಕೌತುಕ

ಕವಿ-ಕಾವ್ಯ

ನಾನೃಷಿಃ ಕವಿರಿತ್ಯುಕ್ತಮೃಷಿಶ್ಚ ಕಿಲ ದರ್ಶನಾತ್ |

ವಿಚಿತ್ರಭಾವಧರ್ಮಾಂಶತತ್ತ್ವಪ್ರಖ್ಯಾ ಚ ದರ್ಶನಮ್ ||

ಸ ತತ್ತ್ವದರ್ಶನಾದೇವ ಶಾಸ್ತ್ರೇಷು ಪಠಿತಃ ಕವಿಃ |

ದರ್ಶನಾದ್ವರ್ಣನಾಚ್ಚಾಥ ರೂಢಾ ಲೋಕೇ ಕವಿಶ್ರುತಿಃ ||

ತಥಾ ಹಿ ದರ್ಶನೇ ಸ್ವಚ್ಛೇ ನಿತ್ಯೇಽಪ್ಯಾದಿಕವೇರ್ಮುನೇಃ |

ನೋದಿತಾ ಕವಿತಾ ಲೋಕೇ ಯಾವಜ್ಜಾತಾ ನ ವರ್ಣನಾ || (ಕಾವ್ಯಾನುಶಾಸನ, ಪು. ೪೩೨)

ಋಷಿಯಲ್ಲದವನು ಕವಿಯಲ್ಲ. ಋಷಿತ್ವ ಬರುವುದು ದರ್ಶನದಿಂದ. ಚಿತ್ರ-ವಿಚಿತ್ರವಾದ, ಬಗೆಬಗೆಯ ಭಾವಾಸ್ತಿತ್ವಗಳ ತಾತ್ತ್ವಿಕ ಸಮನ್ವಯವೇ ದರ್ಶನ. ಶಾಸ್ತ್ರಗಳು ಇಂಥ ದರ್ಶನವುಳ್ಳವನನ್ನೇ ಕವಿಯೆಂದು ಪರಿಗಣಿಸುತ್ತವೆ. ಆದರೆ ಜಗತ್ತು ದರ್ಶನ ಮತ್ತು ವರ್ಣನೆಗಳೆರಡನ್ನೂ ಮೈಗೂಡಿಸಿಕೊಂಡವನನ್ನೇ ಕವಿಯೆಂದು ಗುರುತಿಸುತ್ತದೆ. ಆದಿಕವಿ ವಾಲ್ಮೀಕಿ ಮಹರ್ಷಿಗಳಿಗೆ ಮೊದಲಿನಿಂದಲೂ ನಿರ್ಮಲವಾದ ದರ್ಶನವಿದ್ದಿತು. ಆದರೆ ಅವರ ದರ್ಶನವು ವರ್ಣನೆಯ ರೂಪದಲ್ಲಿ ಹೊಮ್ಮದವರೆಗೂ ಕವಿತೆಯು ಲೋಕದಲ್ಲಿ ಕಾಣಿಸಿಕೊಳ್ಳಲಿಲ್ಲ.

ಭಟ್ಟತೌತನ ಈ ಮಾತುಗಳಿಗೆ ತುಂಬ ಬೆಲೆಯಿದೆ. ‘ಋಷಿರ್ದರ್ಶನಾತ್’ ಎಂಬ ಒಕ್ಕಣೆ ಯಾಸ್ಕರ ನಿರುಕ್ತದಲ್ಲಿ (೨.೩.೨) ಕಂಡುಬರುತ್ತದೆ. ವೇದ-ಉಪನಿಷತ್ತುಗಳಲ್ಲಿ ಋಷಿ ಅಥವಾ ಜ್ಞಾನಿ ಎಂಬ ಶಬ್ದಗಳಿಗೆ ಪರ್ಯಾಯವಾಗಿ ಕವಿಶಬ್ದವು ವ್ಯಾಪಕವಾಗಿ ಬಳಕೆಯಾಗಿದೆ. ಋಕ್ಸಂಹಿತೆಯೊಂದರಲ್ಲಿಯೇ ನೂರಾರು ಬಾರಿ ಈ ಶಬ್ದ ಬಂದಿದೆ (೪.೨೬.೧). ಈ ಆಶಯವನ್ನು ಈಶಾವಾಸ್ಯೋಪನಿಷತ್ತು ಮತ್ತೂ ಸ್ಪಷ್ಟವಾಗಿ ಒಕ್ಕಣಿಸಿದೆ (೮). ಇವೆಲ್ಲವನ್ನೂ ಬೆಸೆದು ಕವಿ-ಕಾವ್ಯಗಳನ್ನು ಲಕ್ಷಣೀಕರಿಸಿದ ಶ್ರೇಯಸ್ಸು ತೌತನದು. ಇದಕ್ಕೆ ಆತನು ರಾಮಾಯಣದ ಆವಿರ್ಭಾವವನ್ನು ಆಶ್ರಯಿಸಿದುದು ಯುಕ್ತವಾಗಿದೆ. ಆನಂದವರ್ಧನ ಮತ್ತು ರಾಜಶೇಖರರು ರಾಮಾಯಣದ ಆವಿರ್ಭಾವವನ್ನು ಕಟಾಕ್ಷಿಸಿರುವುದು (ಧ್ವನ್ಯಾಲೋಕ, ೧.೫; ಕಾವ್ಯಮೀಮಾಂಸೆ, ಪು. ೭) ಭಟ್ಟತೌತನಿಗೆ ಸ್ಫೂರ್ತಿಯಾಗಿದೆ ಎನ್ನಬಹುದು.

*          *          *

ಸ್ಮೃತಿರ್ವ್ಯತೀತವಿಷಯಾ ಮತಿರಾಗಾಮಿಗೋಚರಾ |

ಬುದ್ಧಿಸ್ತಾತ್ಕಾಲಿಕೀ ಜ್ಞೇಯಾ ಪ್ರಜ್ಞಾ ತ್ರೈಕಾಲಿಕೀ ಮತಾ || (ಸಂಪ್ರದಾಯಪ್ರಕಾಶಿನೀ, ಪು. ೧೩)

ಪ್ರಜ್ಞಾ ನವನವೋಲ್ಲೇಖಶಾಲಿನೀ[1] ಪ್ರತಿಭಾ ಮತಾ |

ತದನುಪ್ರಾಣನಾಜೀವದ್ವರ್ಣನಾನಿಪುಣಃ ಕವಿಃ |

ತಸ್ಯ ಕರ್ಮ ಸ್ಮೃತಂ ಕಾವ್ಯಮ್ || (ಕಾವ್ಯಾನುಶಾಸನ, ಪು. ೩)

ನೆನಪು ಆಗಿಹೋದ ಸಂಗತಿಗಳಿಗೆ ಸಂಬಂಧಿಸಿದೆ. ಮತಿಯು ಬರಲಿರುವ ವಿಷಯಗಳನ್ನು ಕುರಿತಿರುತ್ತದೆ. ಬುದ್ಧಿಯು ವರ್ತಮಾನಕ್ಕೆ ಅಂಟಿಕೊಂಡಿದೆ. ಪ್ರಜ್ಞೆಯಾದರೋ ಮೂರು ಕಾಲಗಳಲ್ಲಿಯೂ ವ್ಯಾಪಿಸಿದೆ. ಇಂಥ ಪ್ರಜ್ಞೆಯು ಹೊಸ ಹೊಸ ಹೊಳಹುಗಳನ್ನು ಹೊಂದಿದಾಗ (ಹೊಸ ಹೊಸ ಅಭಿವ್ಯಕ್ತಿಗಳನ್ನು ತಳೆದಾಗ) ಪ್ರತಿಭೆ ಎನಿಸಿಕೊಳ್ಳುತ್ತದೆ. ಈ ಬಗೆಯ ಪ್ರತಿಭೆಯಿಂದ ಪರಿಪುಷ್ಟವಾದ, ಜೀವಕಾಂತಿಯಿಂದ ನಳನಳಿಸುವ ವರ್ಣನೆಯನ್ನು ಮಾಡಬಲ್ಲ ನಿಪುಣನೇ ಕವಿ. ಅವನ ಇಂಥ ಕೆಲಸವೇ ಕಾವ್ಯವೆನಿಸಿಕೊಳ್ಳುತ್ತದೆ.

ಭಟ್ಟತೌತನ ಈ ಮಾತುಗಳು ಅಚ್ಚಳಿಯದ ಒಳನೋಟಗಳಿಂದ ಕೂಡಿದ್ದು ಕಲಾಜಗತ್ತಿನಲ್ಲಿಯೇ ಅನನ್ಯವೆನಿಸಿವೆ. ಇಲ್ಲಿ ಕಲಾಸಾಮಾನ್ಯದ ಮೂಲಧಾತುವಾದ ಪ್ರತಿಭೆಯನ್ನು ಕೇಂದ್ರದಲ್ಲಿರಿಸಿಕೊಂಡು ಅದರ ಹಿನ್ನೆಲೆಯಲ್ಲಿ ದುಡಿಯುವ ಸ್ಮೃತಿ, ಮತಿ, ಬುದ್ಧಿ ಮತ್ತು ಪ್ರಜ್ಞೆಗಳನ್ನೂ ಮುನ್ನೆಲೆಯಲ್ಲಿ ಕಾಣಿಸಿಕೊಳ್ಳುವ ಕವಿ ಮತ್ತು ಕಾವ್ಯಗಳನ್ನೂ ಸಾರವತ್ತಾಗಿ ಲಕ್ಷಣೀಕರಿಸಲಾಗಿದೆ. ಹಿಂದಿನ ಉಲ್ಲೇಖದಲ್ಲಿ ಎದ್ದುಕಾಣುವ ದರ್ಶನ ಮತ್ತು ಇಲ್ಲಿ ಒಕ್ಕಣೆಗೊಂಡ ಪ್ರತಿಭೆ ಬಲುಮಟ್ಟಿಗೆ ಒಂದೇ ಆದರೂ ಅವುಗಳ ನಡುವೆ ಸೂಕ್ಷ್ಮ ವ್ಯತ್ಯಾಸವಿದೆ - ದರ್ಶನವು ‘ವಿಚಿತ್ರಭಾವಧರ್ಮಾಂಶತತ್ತ್ವಪ್ರಖ್ಯೆ’ ಆದರೆ ಪ್ರತಿಭೆಯು ‘ನವನವೋಲ್ಲೇಖಶಾಲಿನಿ’ / ‘ನವನವೋನ್ಮೇಷಶಾಲಿನಿ’. ಅಂದರೆ, ದರ್ಶನದಲ್ಲಿ ನಾನಾ ಭಾವಧರ್ಮಾಂಶಗಳ ತತ್ತ್ವಸಮನ್ವಯ - ಅರ್ಥಾತ್, ಅಖಂಡಾನುಭವ - ಇದ್ದರೆ, ಪ್ರತಿಭೆಯಲ್ಲಿ ಇಂಥ ಅನುಭವವನ್ನು ಹೊಸಹೊಸತಾಗಿ ಕಾಣಿಸಬಲ್ಲ, ಒಕ್ಕಣಿಸಬಲ್ಲ ತ್ರಿಕಾಲವ್ಯಾಪ್ತ ಪ್ರಜ್ಞೆಯಿದೆ. ಒಂದು ತನ್ಮಯತೆಯಾದರೆ ಮತ್ತೊಂದು ತಜ್ಜಾಗೃತಿ. ಮತ್ತೂ ಸ್ಪಷ್ಟಪಡಿಸುವುದಾದರೆ, ಒಂದು ಜ್ಞಾನ-ವಿಜ್ಞಾನಗಳ ನೆಲೆ; ಮತ್ತೊಂದು ಕರ್ಮ-ಕಥನಗಳ ನೆಲೆ. ಮೊದಲನೆಯದರಲ್ಲಿ ಸ್ವತಃಪರ್ಯಾಪ್ತಿಯ ಮೌನವಿದ್ದರೆ, ಎರಡನೆಯದರಲ್ಲಿ ಸ್ವತಃಸಂತೋಷದ ಸಂವಿಭಾಗವಿದೆ. ದರ್ಶನವು ಆತ್ಮಾರಾಮತೆಯ ಆನಂದದಲ್ಲಿ ಕೊನೆಗೊಂಡರೆ, ಪ್ರತಿಭೆಯು ಇಂಥ ಆನಂದವನ್ನು ಅಂದವಾಗಿ, ಅವ್ಯಾಜವಾಗಿ ಹಂಚಿಕೊಳ್ಳಬೇಕೆಂಬ ಅಕ್ಕರೆಯನ್ನು ಒಳಗೊಂಡಿದೆ. ದಿಟ, ಪ್ರತಿಭೆಯಿಲ್ಲದವರೂ ಕಲೆಗೆ ಕೈಹಾಕುವುದುಂಟು; ಬರೆವಣಿಗೆಗೆ ಮುಂದಾಗುವುದುಂಟು. ಆದರೆ ಇದನ್ನು ಭಟ್ಟತೌತ ಆದರಿಸುವುದಿಲ್ಲ. ಆತನ ಪ್ರಕಾರ ವರ್ಣನೆಗೆ ಜೀವಂತಿಕೆ ಬಂದರೆ ಅಲ್ಲಿ ಪ್ರತಿಭೆಯ ಪಾರಮ್ಯ ಇರುತ್ತದೆ. ಜೀವವಿಲ್ಲದ ವರ್ಣನೆ ಕಲಾಭಾಸ, ಕಾವ್ಯಾಭಾಸ. ಇಲ್ಲಿ ಜೀವದ್ವರ್ಣನೆ ಎಂದರೆ ವಿಭಾವ-ಅನುಭಾವಗಳ ಔಚಿತ್ಯಪೂರ್ಣವಾದ ಆಕರ್ಷಕ ನಿರೂಪಣೆ. ಈ ವಿವರಣೆಯನ್ನು ಮುಂದೆ ಭಟ್ಟತೌತನ ಮಾತುಗಳಲ್ಲಿಯೇ ಕಾಣುತ್ತೇವೆ. ಹೀಗೆ ತೌತ ಹೇಳುವ ಜೀವದ್ವರ್ಣನೆ ಭರತಮುನಿಯ ರಸಸೂತ್ರಕ್ಕೆ[2] ಪೂರಕವಾಗಿ ಬರುತ್ತದೆ.

ಸ್ಮೃತಿ, ಮತಿ, ಬುದ್ಧಿ, ಪ್ರಜ್ಞೆ ಮುಂತಾದ ತತ್ತ್ವಗಳು ದರ್ಶನಶಾಸ್ತ್ರಗಳಲ್ಲಿ ಮೊದಲಿನಿಂದ ಬಳಕೆಗೊಂಡಿದ್ದುವಾದರೂ ಅವನ್ನು ಕಾವ್ಯಮೀಮಾಂಸೆಗೆ ಸಮರ್ಥವಾಗಿ ಹವಣಿಸಿಕೊಟ್ಟ ಶ್ರೇಯಸ್ಸು ತೌತನಿಗೆ ಸಲ್ಲುತ್ತದೆ. ಭಗವದ್ಗೀತೆಯು ಸ್ಮೃತಿ, ಧೃತಿ, ಮೇಧೆ ಮುಂತಾದುವನ್ನು ಭಗವಂತನ ವಿಭೂತಿಗಳೆಂದು ಹೇಳಿದೆ (೧೦.೩೪). ನಾಟ್ಯಶಾಸ್ತ್ರ ಈ ಸಾಲಿಗೆ ಮತಿ ಮುಂತಾದುವನ್ನೂ ಸೇರಿಸಿ ಕಲೆಗೆ ಸಿದ್ಧಿಯನ್ನು ನೀಡುವ ಅಂಶಗಳು ಇವೇ ಎಂದು ಒಕ್ಕಣಿಸಿದೆ (೩.೮೭). ಭಟ್ಟತೌತನ ಪೂರ್ವಸೂರಿಗಳಾದ ಭಾಮಹ, ದಂಡಿ, ವಾಮನ ಮೊದಲಾದವರು ಕಲೆಗೆ ಮೂಲಪ್ರೇರಣೆ ಪ್ರತಿಭೆಯೆಂದೇ ಸಾರಿದ್ದಾರೆ.[3] ತೌತನ ನಿಕಟ ಪೂರ್ವವರ್ತಿಯೋ ಸಮಸಾಮಯಿಕನೋ ಎನ್ನಬಹುದಾದ ರಾಜಶೇಖರ ಈ ನಿಟ್ಟಿನಲ್ಲಿ ಮತ್ತಷ್ಟು ಮುಂದುವರಿದಿರುವುದು ಇಲ್ಲಿ ಉಲ್ಲೇಖನೀಯ. ಅವನ ಪ್ರಕಾರ - ಬುದ್ಧಿಯು ಸ್ಮೃತಿ, ಮತಿ ಮತ್ತು ಪ್ರಜ್ಞೆ ಎಂದು ಮುಬ್ಬಗೆಯಾಗಿದೆ; ಭೂತವನ್ನು ನೆನೆಯುವುದು ಸ್ಮೃತಿ, ವರ್ತಮಾನವನ್ನು ಅರಿಯುವುದು ಮತಿ, ಭವಿಷ್ಯವನ್ನು ತಿಳಿಯಬಲ್ಲುದು ಪ್ರಜ್ಞೆ.[4] ಇಲ್ಲಿ ಭಟ್ಟತೌತನು ಹೇಳುವ ಅಂಶಗಳೇ ಬಂದಿದ್ದರೂ ಅವುಗಳ ವಿವರ ಬೇರೆಯಾಗಿದೆ. ತೌತನ ಪ್ರಕಾರ ಪ್ರಜ್ಞೆಯು ತ್ರೈಕಾಲಿಕ; ರಾಜಶೇಖರನ ಪ್ರಕಾರ ಈ ಸ್ಥಾನಕ್ಕೆ ಅರ್ಹವಾದುದು ಬುದ್ಧಿ. ಇವುಗಳ ಸಾಧುತ್ವ-ಅಸಾಧುತ್ವಗಳ ವಿವೇಚನೆ ಕಷ್ಟ. ಆದರೆ ಪರವರ್ತಿಗಳಾದ ಆಲಂಕಾರಿಕರೆಲ್ಲ ರಾಜಶೇಖರನನ್ನು ಅನುಸರಿಸದೆ ತೌತನನ್ನೇ ನೆಮ್ಮಿರುವುದನ್ನು ಕಂಡಾಗ ಇವನ ಕಾಣ್ಕೆಗೆ ಸಂಪ್ರದಾಯದ ಬಲವಿರುವುದು ತಿಳಿಯುತ್ತದೆ. ಅಲ್ಲದೆ ಪ್ರಜ್ಞಾ ಎಂಬ ಶಬ್ದದಲ್ಲಿರುವ ‘ಪ್ರ’ ಎಂಬ ಉಪಸರ್ಗ ತಿಳಿವಿನ ಹೆಚ್ಚಳವನ್ನು ಸೂಚಿಸುವ ಕಾರಣ ಇದೇ ತ್ರಿಕಾಲವರ್ತಿ ಎಂಬುದಕ್ಕೆ ಪುಷ್ಟಿ ಸಿಗುತ್ತದೆ. 

ಕಾವ್ಯರಚನೆ

ಲಕ್ಷಣಾಲಂಕೃತಿಗುಣಾ ದೋಷಾಃ ಶಬ್ದಪ್ರವೃತ್ತಯಃ |

ವೃತ್ತಿಸಂಧ್ಯಂಗಸಂರಂಭಃ ಸಂಭಾರೋ ಯಃ ಕವೇಃ ಕಿಲ ||

ಅನ್ಯೋನ್ಯಸ್ಯಾನುಕೂಲ್ಯೇನ ಸಂಭೂಯೈವ ಸಮುತ್ಥಿತೈಃ |

ಝಟಿತ್ಯೇವ ರಸಾ ಯತ್ರ ವ್ಯಜ್ಯಂತೇ ಹ್ಲಾದಿಭಿರ್ಗುಣೈಃ (ಣಾಃ) ||

ವೃತ್ತೈಃ ಸರಲಬಂಧೈರ್ಯತ್ ಸ್ನಿಗ್ಧೈಶ್ಚೂರ್ಣಪದೈರಪಿ |

ಸು(ಅ)ಶ್ಲಿಷ್ಟಹೃದ್ಯಘಟನಂ ಭಾಷಯಾ ಸುಪ್ರಸಿದ್ಧಯಾ ||

ಯಚ್ಚೇದೃಕ್ಕಾವ್ಯಮಾತ್ರಂ ಸದ್ರಸಭಾವಾನುಭಾವಕಮ್ |

ಸಾಮಾನ್ಯಾಭಿನಯೇ ಪ್ರೋಕ್ತಂ ವಾಚ್ಯಾಭಿನಯಸಂಜ್ಞಯಾ ||

ಏವಂಪ್ರಕಾರಂ ಯತ್ಕಿಂಚಿದ್ವಸ್ತುಜಾತಂ ಕಥಾರ್ಪಿತಮ್ |

ಅನೂನಾಧಿಕಸಾಮಾಗ್ರೀಪರಿಣಾಮೋನ್ಮಿಷದ್ರಸಮ್ ||

ರಸಪೋಷಾಯ ತಜ್ಜಾತಂ ಲೋಕಾನ್ನಾಟ್ಯಜಗತ್ಸ್ವಯಮ್ |

ಪ್ರತಿಭಾಯಾಃ ಪ್ರಗಲ್ಭಾಯಾಃ ಸರ್ವಸ್ವಂ ಕವಿವೇಧಸಃ ||[5] (ಅಭಿನವಭಾರತೀ, ಸಂ. ೩, ಪು. ೭೫)

ಲಕ್ಷಣಗಳು, ಅಲಂಕಾರಗಳು, ಗುಣಗಳು, ದೋಷವಿವೇಕ, ಶಬ್ದವೃತ್ತಿಗಳು, ನಾಟ್ಯವೃತ್ತಿಗಳು, ಸಂಧಿ-ಸಂಧ್ಯಂಗಗಳೇ ಮೊದಲಾಗಿ ಕವಿಗಳಿಗೆ ಒದಗಿಬರುವ ಯಾವೆಲ್ಲ ಸಾಮಗ್ರಿಯುಂಟೋ ಅದನ್ನು ಪರಸ್ಪರ ಹೊಂದಿಸಿಕೊಂಡು ಒಟ್ಟಾಗಿ ದುಡಿಯುವಂತೆ ರೂಪಿಸಿದಾಗ ಆಹ್ಲಾದಕರವಾದ ಪರಿಣಾಮವುಳ್ಳ ರಸಗಳು ಥಟ್ಟನೆ ಪ್ರತೀತವಾಗುತ್ತವೆ. ಸರಳವಾದ ಛಂದೋಬಂಧಗಳಿಂದ, ಮೃದುಮಧುರವಾದ ಬಿಡಿಬಿಡಿ ಪದಗಳಿಂದ, ಪ್ರತಿಯೊಂದು ಅಂಶವೂ ಅನ್ಯೋನ್ಯ ಸಾಮಂಜಸ್ಯ ಹೊಂದುವಂತೆ ಸುಪರಿಚಿತವಾದ ಭಾಷೆಯಲ್ಲಿ ನಿರ್ಮಿಸಿದ ಕಾವ್ಯವು ರಸ-ಭಾವಗಳಿಂದ ತುಂಬಿಕೊಳ್ಳುತ್ತದೆ. ಸಾರ್ವತ್ರಿಕ ಅಭಿನಯ ಎಂಬುದು ಯಾವುದುಂಟೋ ಅಲ್ಲಿರುವ ವಾಚಿಕಾಭಿನಯವೇ ಕಾವ್ಯವೆನಿಸಿಕೊಳ್ಳುತ್ತದೆ. ಹೀಗೆ ಕಥೆಗೆ ಬೆಲೆ ಕೊಟ್ಟ ಯಾವುದೇ ವಸ್ತುವು (ಲಕ್ಷಣಾಲಂಕಾರಗಳೇ ಮೊದಲಾದ) ಕಾವ್ಯೋಪಯೋಗಿ ಸಾಮಗ್ರಿಗಳ ಸಮನ್ವಯದೊಡನೆ ರಸಸ್ಫೋರಕವಾದ ಕೃತಿಯಾಗಿ ಪರಿಣಮಿಸುತ್ತದೆ. ಲೋಕವನ್ನು (ಉಪಾದಾನವಾಗಿ) ಆಶ್ರಯಿಸಿದ ನಾಟ್ಯಜಗತ್ತು ಮಹಾಕವಿಯ ಪ್ರಗಲ್ಭ ಪ್ರತಿಭೆಯ ಸಾಕಾರ. ಇದು ರಸಾನುಭೂತಿಗೆಂದೇ ಉದಯಿಸಿದೆ.

ಭಟ್ಟತೌತನದಾಗಿ ಉಳಿದುಬಂದಿರುವ ಸೂಕ್ತಿಗಳ ಪೈಕಿ ಇದೇ ತುಂಬ ನಿಡಿದಾದ ಉದ್ಧರಣ. ಇಲ್ಲಿ ದೃಶ್ಯಕಾವ್ಯ ಮತ್ತು ಶ್ರವ್ಯಕಾವ್ಯಗಳ ರಚನೆ ಹಾಗೂ ಪ್ರಯೋಗಗಳಿಗೆ ಅನ್ವಯಿಸುವಂತೆ ಅದ್ಭುತವಾದ ಒಳನೋಟಗಳಿವೆ. ಒಂದು ಮಾತಿನಲ್ಲಿ ಹೇಳುವುದಿದ್ದರೆ, ಈ ಆರು ಶ್ಲೋಕಗಳು ಕವಿ-ಕಲಾವಿದರ ಕೃತಿನಿರ್ಮಾಣರಹಸ್ಯಸರ್ವಸ್ವ. ತೌತನಿಗೂ ಮುನ್ನ ಮತ್ತಾವ ಆಲಂಕಾರಿಕರೂ ಇಷ್ಟು ಸ್ಪಷ್ಟವಾಗಿ, ಸಮಗ್ರವಾಗಿ ಈ ತತ್ತ್ವವನ್ನು ಸಂಗ್ರಹಿಸಿರಲಿಲ್ಲ. ಅವನ ಬಳಿಕ ಕೂಡ ಇದಕ್ಕಿಂತ ಚೆನ್ನಾಗಿ ಮತ್ತಾರೂ ನಿರೂಪಿಸಿಲ್ಲ. ಇದನ್ನು ಮನಗಂಡಾಗ ಕಾವ್ಯಕೌತುಕದ ಮಹತ್ತ್ವ ಎಷ್ಟೆಂದು ಊಹಿಸಬಹುದು.

ಈ ಶ್ಲೋಕಗಳಲ್ಲಿ ಬರುವ ಕೆಲವೊಂದು ಪಾರಿಭಾಷಿಕ ಶಬ್ದಗಳ ವಿವರಣೆಗಳನ್ನು ಗಮನಿಸಬಹುದು. ಲಕ್ಷಣ ಎಂಬುದು ನಾಟ್ಯಶಾಸ್ತ್ರದ ಹದಿನಾರನೆಯ ಅಧ್ಯಾಯದಲ್ಲಿ ಬರುವ ಮೂವತ್ತಾರು ಕಾವ್ಯಶೋಭಾಕಾರಕಗಳು. ಇವು ಅನಂತರ ಬಂದ ಎಷ್ಟೋ ಅಲಂಕಾರಗಳ, ಧ್ವನಿ-ವಕ್ರತಾಭೇದಗಳ ಮತ್ತಿತರ ಕಾವ್ಯರಚನೋಪಯೋಗಿ ಅಂಶಗಳ ಪ್ರಾಚೀನ ರೂಪಗಳಂತೆ ತೋರುತ್ತವೆ. ಆದರೆ ಇವುಗಳ ಸ್ವರೂಪ ಮತ್ತು ಲಕ್ಷಣಗಳು ವ್ಯವಸ್ಥಿತವಾಗಿ ತೋರದ ಕಾರಣ ಮುಂದಿನ ಶಾಸ್ತ್ರವಿವೇಚನೆ ಇವನ್ನು ನಚ್ಚಿಕೊಂಡು ಬೆಳೆಯಲಿಲ್ಲ. ಕೆಲವರು ಇವನ್ನು ಪುನರ್ನಿರೂಪಿಸಿ ಬಳಕೆಗೆ ತರುವ ಪ್ರಯತ್ನ ಮಾಡಿದದರಾದರೂ ಅವು ಅಷ್ಟಾಗಿ ಫಲಕಾರಿಗಳಾಗಲಿಲ್ಲ. ಇಂತಿದ್ದರೂ ಇವುಗಳ ತಾತ್ತ್ವಿಕ ಮಹತ್ತ್ವವನ್ನು ಅಲ್ಲಗೆಳೆಯುವಂತಿಲ್ಲ. ಏಕೆಂದರೆ ಇವುಗಳಲ್ಲಿ ಏಕಕಾಲದಲ್ಲಿ ದೃಶ್ಯ ಮತ್ತು ಶ್ರವ್ಯಕಾವ್ಯಗಳೆರಡರ ಇಡಿ ಮತ್ತು ಬಿಡಿಗಳೆರಡನ್ನೂ ಹೊಂದಿಸಿಕೊಂಡುಹೋಗುವ ಆಶಯವುಂಟು. ಕಲಾಮೀಮಾಂಸೆಯ ಬೆಳೆವಣಿಗೆಯಲ್ಲಿ ಈ ನಿಲವಿನ ಪ್ರಾಶಸ್ತ್ಯ ಹಿರಿದು.

ಅಲಂಕಾರಗಳು ಶಬ್ದ ಮತ್ತು ಅರ್ಥಗಳ ನೆಲೆಯಿಂದ ಎರಡಾಗಿ ವಿಭಕ್ತವಾಗಿವೆಯಷ್ಟೆ. ಭರತನಲ್ಲಿ ಇವುಗಳ ಮೊತ್ತ ನಾಲ್ಕು. ಮುಂದೆ ಇವೆರಡೂ ವಿಭಾಗಗಳಲ್ಲಿ ನೂರಾರು ಪ್ರಭೇದಗಳು ಗುರುತಿಸಲ್ಪಟ್ಟವು. ಇವನ್ನೆಲ್ಲ ದಂಡಿಯ ಮಾತಿನಂತೆ ಕಾವ್ಯಶೋಭಾಕರ ಧರ್ಮಗಳೆಂದು ಸ್ಥೂಲವಾಗಿ ಹೇಳಬಹುದು. ಗುಣಗಳ ಕಥೆಯೂ ಹೀಗೆಯೇ. ಶಬ್ದ ಮತ್ತು ಅರ್ಥಗತ ಗುಣಗಳೆಂದು ಇಬ್ಬಗೆಯಾಗಿರುವ ಇವು ಭರತನಲ್ಲಿ ಇಪ್ಪತ್ತೆನಿಸಿವೆ. ಮುಂದೆ ದಂಡಿ, ವಾಮನ, ಭೋಜ ಮುಂತಾದವರು ಇವನ್ನು ಇದೇ ಜಾಡಿನಲ್ಲಿ ವಿವೇಚಿಸಿದರೂ ಭಾಮಹ, ಆನಂದವರ್ಧನ, ಮಮ್ಮಟ ಮೊದಲಾದವರು ಎಲ್ಲವನ್ನೂ ಒಟ್ಟಾಗಿಸಿ ಮೂರಕ್ಕೆ ಇಳಿಸಿಕೊಂಡದ್ದು ಇತಿಹಾಸಪ್ರಸಿದ್ಧ. ದೋಷಗಳ ವಿವೇಚನೆ ಕೂಡ ಬಹುಕಾಲದಿಂದ ಬೆಳೆದಿದೆ. ಇದನ್ನು ತುಂಬ ವಿಸ್ತರದಿಂದ ಬೆಳೆಸಿದವರು ಮಹಿಮಭಟ್ಟ ಮತ್ತು ಮಮ್ಮಟ. ಆದರೆ ಆನಂದವರ್ಧನನ ತತ್ತ್ವವನ್ನು ಹಿಡಿದು ದೋಷಗಳನ್ನು ನಿತ್ಯ ಮತ್ತು ಅನಿತ್ಯ ಎಂದು ವಿಭಾಗಿಸುವುದು ಒಳಿತು. ರಸದೋಷವೇ ನಿತ್ಯ; ಮಿಕ್ಕಿದ್ದೆಲ್ಲ ಅನಿತ್ಯ. ಗುಣ ಮತ್ತು ದೋಷಗಳು ಒಂದು ಮತ್ತೊಂದರ ವಿಪರ್ಯಯ ಎಂದೂ ಹಾಗಲ್ಲದೆ ಇವೆರಡೂ ಸ್ವತಂತ್ರ ಎಂದೂ ನಮ್ಮ ಆಲಂಕಾರಿಕರು ಅಲ್ಲಲ್ಲಿ ಚರ್ಚಿಸಿದ್ದಾರೆ. ಆದರೆ ಈ ಚರ್ಚೆ ಕೊನೆ ಮುಟ್ಟಿದಂತೆ ಕಾಣದು. ಇದನ್ನು ಮತ್ತಷ್ಟು ವ್ಯಾಪಕವಾಗಿ ವಿವೇಚಿಸಬೇಕಿದೆ. ಎಲ್ಲರೂ ಬಲ್ಲಂತೆ ಶಬ್ದವೃತ್ತಿಗಳು ಅಭಿಧೆ, ಲಕ್ಷಣೆ ಮತ್ತು ವ್ಯಂಜನೆಯೆಂದು ಮುಬ್ಬಗೆಯಾಗಿವೆ. ಕಾವ್ಯದಲ್ಲಿ ವ್ಯಂಜನೆಗೇ ಪರಮ ಪ್ರಾಶಸ್ತ್ಯ. ಇಂತಿದ್ದರೂ ಅಲ್ಲಿ ಅಭಿಧೆ ಮತ್ತು ಲಕ್ಷಣೆಗಳಿಗೆ ಕೊರತೆಯಿಲ್ಲ. ಇನ್ನು ವೃತ್ತಿಗಳನ್ನು ನಾಟ್ಯವೃತ್ತಿ ಮತ್ತು ವರ್ಣವೃತ್ತಿಗಳೆಂದು ಇಬ್ಬಗೆಯಾಗಿ ಆಲಂಕಾರಿಕರು ವಿವೇಚಿಸಿದ್ದಾರೆ. ನಾಟ್ಯವೃತ್ತಿಗಳು ತುಂಬ ಪ್ರಾಚೀನ ಮತ್ತು ವ್ಯಾಪಕ. ಸಾತ್ತ್ವತೀ, ಭಾರತೀ, ಕೈಶಿಕೀ ಮತ್ತು ಆರಭಟೀ ಎಂಬ ನಾಲ್ಕು ವೃತ್ತಿಗಳು ಯಾವುದೇ ಕಲೆಯ ರೂಪ-ಸ್ವರೂಪಗಳ ನಿರ್ಮಾಣ-ವಿವೇಚನೆಗಳಿಗೆ ಒದಗಿಬರುವ ತತ್ತ್ವಗಳು.[6] ವರ್ಣವೃತ್ತಿಗಳು ಆಗಂತುಕವಾಗಿ ಬಂದಿವೆ. ಇವು ಓಜಸ್ಸು, ಪ್ರಸಾದ ಮತ್ತು ಮಾಧುರ್ಯಗಳೆಂಬ ಮೂರು ಗುಣಗಳಲ್ಲಿಯೇ ಅಡಗುವುದು ವಿಜ್ಞವೇದ್ಯ. ಭರತನು ಹೇಳುವ ಐದು ಸಂಧಿಗಳು ಇತಿವೃತ್ತವೊಂದರ ಘಟನೆಗಳು ಹೇಗೆ ಬೆಳೆಯಬೇಕು ಎಂಬುದರ ನೀಲನಕ್ಷೆ. ಇವು ಕಾವ್ಯ-ನಾಟ್ಯಗಳೆರಡಕ್ಕೂ ಆವಶ್ಯಕ. ಪ್ರತಿಯೊಂದು ಸಂಧಿಯಲ್ಲಿಯೂ ಹತ್ತಾರು ಉಪವಿಭಾಗಗಳಿವೆ. ಇವನ್ನು ಸಂಧ್ಯಂಗಗಳೆಂದು ಭರತನೇ ವಿವರಿಸಿದ್ದಾನೆ. ಇವುಗಳ ಸಂಖ್ಯೆ ಅರವತ್ತನಾಲ್ಕು. ಸಫಲ ಕಾವ್ಯ-ರೂಪಕದಲ್ಲಿ ಎಲ್ಲ ಸಂಧ್ಯಂಗಗಳೂ ಬರಲೇಬೇಕೆಂಬ ನಿರ್ಬಂಧವಿಲ್ಲ. ಒಟ್ಟಿನಲ್ಲಿ ಈ ಎಲ್ಲ ಅಂಶಗಳನ್ನೂ ರಸೋಚಿತವಾಗಿ ಬಳಸಿಕೊಂಡರೆ ಒಳ್ಳೆಯ ಕೃತಿಯ ಸೃಷ್ಟಿ ಹೆಚ್ಚು ಸಂಭಾವ್ಯವೆನಿಸುತ್ತದೆ. ರಸಾನುಭೂತಿಯ ಪ್ರಮಾಣವೇ ಕೃತಿಯೊಂದರ ಉತ್ತಮತೆಗೆ ಅಳತೆಗೋಲು.

ಭಟ್ಟತೌತನು ಪೂರ್ವೋಕ್ತ ವಿಷಯಗಳ ಜೊತೆಗೆ ಮತ್ತೂ ಕೆಲವನ್ನು ಕಟಾಕ್ಷಿಸಿದ್ದಾನೆ. ಅವು ಛಂದಸ್ಸು, ಪದಪದ್ಧತಿ, ವಾಕ್ಯರಚನೆ ಮತ್ತು ಭಾಷಾಧೋರಣೆಗಳನ್ನು ಒಳಗೊಂಡಿವೆ. ಛಂದಸ್ಸು ವರ್ಣವೃತ್ತ, ಮಾತ್ರಾಜಾತಿ ಮತ್ತು ಕರ್ಷಣಜಾತಿ ಎಂದು ಮೂರು ಬಗೆಯಾಗಿದೆ. ಯಾವೆಲ್ಲ ಛಂದಸ್ಸುಗಳು ಆಯಾ ಭಾಷೆಯ ಸಹಜಸುಂದರ ಪದಪದ್ಧತಿಗೆ ಅಕ್ಲಿಷ್ಟವಾಗಿ ಒದಗಿಬರುವುವೋ ಅವೇ ಆ ನುಡಿಗಳಿಗೆ ಒಗ್ಗಿಬಂದಿರುವ ಬಂಧಗಳು. ಈ ಅಂಶವನ್ನು ಸ್ವಲ್ಪದ ಮಾತಿನಲ್ಲಿಯೇ ಸ್ಪಷ್ಟವಾಗಿ ಹೇಳಿರುವುದು ಭಟ್ಟತೌತನ ಸೂಕ್ಷ್ಮಜ್ಞತೆಗೆ ಒಳ್ಳೆಯ ಸಾಕ್ಷಿ. ಕಾವ್ಯದಲ್ಲಿ ಬಳಕೆಗೊಳ್ಳುವ ಪದಗಳು ದುರ್ಬೋಧವಾಗಬಾರದು; ಅನಾವಶ್ಯಕವಾದ ಸಮಾಸಜಟಿಲತೆಯಿಂದ ಓದುಗರಿಗೆ ತೊಡಕಾಗಲೂಬಾರದು. ಇನ್ನು ಕವಿಯ ವಾಕ್ಯರಚನೆಯಲ್ಲಿ ಪೂರ್ವಾಪರಸಾಮಂಜಸ್ಯ ಇರಬೇಕು. ಅನ್ವಯಕ್ಲೇಶ ಇರಬಾರದು. ಹಾಗೆಂದು ಯಾಂತ್ರಿಕವೂ ಎನಿಸಬಾರದು. ಭಟ್ಟತೌತನು ಈ ಗುಣಗಳನ್ನು ‘ಸುಶ್ಲಿಷ್ಟಹೃದ್ಯಘಟನಂ’ ಎಂಬ ಪದಪುಂಜದ ಮೂಲಕ ಸೂಚಿಸಿದ್ದಾನೆ. ಈ ತತ್ತ್ವವು ಕಾವ್ಯದ ಸಮಗ್ರ ಶಿಲ್ಪಕ್ಕೂ ಅನ್ವಿತವಾಗುತ್ತದೆ. ಅದು ಈ ಮುನ್ನವೇ ಬಂದ ನಾಟ್ಯವೃತ್ತಿ ಮತ್ತು ಸಂಧಿಗಳ ಮೂಲಕ ಮತ್ತಷ್ಟು ಸ್ಪಷ್ಟವಾಗುತ್ತದೆ. ಕಾವ್ಯದ ಭಾಷೆ ರಸೋಚಿತವಾಗಿ ಇರಬೇಕಲ್ಲದೆ ತನ್ನಂತೆಯೇ ತಿಳಿಯಾಗಿರಬೇಕು. ಕಠಿನತೆಗಾಗಿ ಕಠಿನತೆ ಎಂಬ ಹಠ ಸಲ್ಲದು. ವಿಶೇಷತಃ ದೃಶ್ಯಕಾವ್ಯಗಳಲ್ಲಿ ಪದಗಳ, ವಾಕ್ಯಗಳ ಮತ್ತು ಇಡಿಯ ಭಾಷೆಯ ಸುಬೋಧತೆ ಅತ್ಯವಶ್ಯ. ಹೀಗೆ ಎಲ್ಲ ಬಗೆಯ ಕಲಾಮೌಲ್ಯಗಳನ್ನು ಮೈಗೂಡಿಸಿಕೊಂಡ ಕೃತಿ ಲೋಕಮಾನ್ಯವೆನಿಸುತ್ತದೆ. ಪ್ರತಿಭೆಯ ಪರಮ ಪರಿಣಾಮವೇ ಇದು.

ಈ ರೀತಿ ಭಟ್ಟತೌತ ದರ್ಶನದಿಂದ ಆರಂಭಿಸಿ ಕಲಾಪ್ರದರ್ಶನದವರೆಗೆ ಎಲ್ಲ ಹಂತಗಳನ್ನೂ ಸಾರವತ್ತಾಗಿ ವಿವೇಚಿಸಿದ್ದಾನೆ. ಇಂಥ ಸಮಗ್ರವಿವೇಚನೆಗೆ ಅವನು ನಾಟ್ಯಶಾಸ್ತ್ರದಿಂದಲೇ ಸ್ಫೂರ್ತಿಯನ್ನು ಪಡೆದಿರಬಹುದು. ಏಕೆಂದರೆ ಅದರ ಹಲವು ಭಾಗಗಳಲ್ಲಿ ಇಂಥ ಆಲೋಚನೆಗಳು ಹರಳುಗಟ್ಟಿವೆ (೧೬.೧೨೩-೧೨೮, ೧೯.೧೩೯-೧೪೩, ೧೯.೧೫೨-೧೫೩).



[1] “ನವನವೋನ್ಮೇಷಶಾಲಿನೀ” ಎಂಬ ಪಾಠಾಂತರವೂ ಉಂಟು (ಔಚಿತ್ಯವಿಚಾರಚರ್ಚಾ, ೩೫ ವೃತ್ತಿ)

[2] ತತ್ರ ವಿಭಾವಾನುಭಾವವ್ಯಭಿಚಾರಿಸಂಯೋಗಾದ್ರಸನಿಷ್ಪತ್ತಿಃ (ನಾಟ್ಯಶಾಸ್ತ್ರ, ೬.೩೧ ಗದ್ಯ)

[3] ಕಾವ್ಯಾಲಂಕಾರ, ೧.೧೪; ಕಾವ್ಯಾದರ್ಶ, ೧.೧೦೩; ಕಾವ್ಯಾಲಂಕಾರಸೂತ್ರವೃತ್ತಿ, ೧.೩.೧೬

[4] ಕಾವ್ಯಮೀಮಾಂಸಾ, ಪು. ೧೦

[5]   ಇಲ್ಲಿರುವುದು ಅಭಿನವಭಾರತಿಯ ಪ್ರಥಮಸಂಪಾದಕರಾದ ಎಮ್. ರಾಮಕೃಷ್ಣಕವಿಗಳು ಹವಣಿಸಿಕೊಟ್ಟಿರುವ ಪಾಠ. ಆದರೆ ಮಾತೃಕೆಗಳಲ್ಲಿರುವ ಸಂದಿಗ್ಧ ಪಾಠ ಹೀಗಿದೆ: “ರಸಪೋಷಾಯ ತಜ್ಜಾತೇ ನಾಟ್ಯಸ್ವಯಂ ಸ್ವರೋ | ಪ್ರತಿಭಾಯಾಃ ಪ್ರಗಲ್ಭಾಯಾಃ ಸರ್ವಮೋಡುಪ ಏಷ ಸಃ ||”

[6] ಇವುಗಳ ಬಗೆಗೆ ಹೆಚ್ಚಾಗಿ ತಿಳಿಯಲು ‘ಭಾರತೀಲೋಚನ’ (ಪು. ೯೭-೧೦೬) ಕೃತಿಯನ್ನು ಪರಿಶೀಲಿಸಬಹುದು.

ಗ್ರಂಥಋಣ

• ಈಶಾದಿದಶೋಪನಿಷದಃ ಶಾಂಕರಭಾಷ್ಯಸಮೇತಾಃ. ಮೋತಿಲಾಲ್ ಬನಾರಸೀದಾಸ್ ಪ್ರಕಾಶನ, ದೆಹಲಿ, ೧೯೬೪

• ಋಗ್ವೇದಸಂಹಿತಾ (ಸಂ. ಶ್ರೀಪಾದ ದಾಮೋದರ ಸಾತವಳೇಕರ್). ಆರ್ಯ ಸಾಹಿತ್ಯಮಂಡಲ, ಅಜಮೇರ್, ೧೯೫೨

• ಕಲ್ಪಲತಾವಿವೇಕ (ಸಂ. ಮುರಾರಿಲಾಲ್ ನಾಗರ್, ಹರಿಶಂಕರಶಾಸ್ತ್ರೀ). ಲೇಖಕ ಅಜ್ಞಾತ. ಭಾರತೀಯ ಸಂಸ್ಕೃತಿ ವಿದ್ಯಾಮಂದಿರ, ಅಹಮದಾಬಾದ್, ೧೯೬೮

• ಕಾನೂರು ಹೆಗ್ಗಡಿತಿ. ಕುವೆಂಪು. ಉದಯರವಿ ಪ್ರಕಾಶನ, ಮೈಸೂರು, ೨೦೦೦

• ಕಾವ್ಯಪ್ರಕಾಶ (ಶ್ರೀಧರನ ‘ವಿವೇಕ’ವ್ಯಾಖ್ಯಾನದ ಸಮೇತ; ಸಂ. ಎಸ್. ಪಿ. ಭಟ್ಟಾಚಾರ್ಯ; ಎರಡು ಸಂಪುಟಗಳು). ಮಮ್ಮಟ. ಕಲ್ಕತ್ತಾ ಸಂಸ್ಕೃತ ಮಹಾವಿದ್ಯಾಲಯ ಸಂಶೋಧನಮಾಲಿಕೆ, ಕಲ್ಕತ್ತಾ, ೧೯೫೯, ೧೯೬೧

• ಕಾವ್ಯಪ್ರಕಾಶ (ಚಂಡೀದಾಸನ ‘ದೀಪಿಕಾ’ವ್ಯಾಖ್ಯಾನದ ಸಮೇತ; ಸಂ. ಎಸ್. ಪಿ. ಭಟ್ಟಾಚಾರ್ಯ; ಸಂ. ೨). ಮಮ್ಮಟ. ವಾರಾಣಸೀ ಸಂಸ್ಕೃತವಿಶ್ವವಿದ್ಯಾಲಯ, ವಾರಾಣಸೀ, ೧೯೬೫

• ಕಾವ್ಯಪ್ರಕಾಶ (ಶ್ರೀವಿದ್ಯಾಚಕ್ರವರ್ತಿಯ ‘ಸಂಪ್ರದಾಯಪ್ರಕಾಶಿನೀ’, ಭಟ್ಟಗೋಪಾಲನ ‘ಸಾಹಿತ್ಯಚೂಡಾಮಣಿ’ಗಳ ಸಮೇತ; ಸಂ. ೧; ಸಂ. ರಾ. ಹರಿಹರಶಾಸ್ತ್ರೀ). ಮಮ್ಮಟ. ಅನಂತಶಯನಸಂಸ್ಕೃತಗ್ರಂಥಾವಲಿ, ತಿರುವನಂತಪುರ, ೧೯೨೬

• ಕಾವ್ಯಮೀಮಾಂಸಾ (ಸಂ. ಸಿ. ಡಿ. ದಲಾಲ್, ಆರ್. ಎ. ಶಾಸ್ತ್ರೀ; ಪರಿಷ್ಕಾರ: ಕೆ. ಎಸ್. ರಾಮಸ್ವಾಮಿ ಶಾಸ್ತ್ರೀ). ರಾಜಶೇಖರ. ಗಾಯಕವಾಡ ಪ್ರಾಚ್ಯವಿದ್ಯಾಸಂಸ್ಥೆ, ವಡೋದರಾ, ೧೯೩೪

• ಕಾವ್ಯಾಲಂಕಾರಸಾರಸಂಗ್ರಹ (ಪ್ರತೀಹಾರೇಂದುರಾಜನ ವ್ಯಾಖ್ಯೆಯ ಸಮೇತ; ಸಂ. ನಾರಾಯಣ ದಶರಥ ಬನಹಟ್ಟಿ). ಉದ್ಭಟ. ಭಂಡಾರಕರ್ ಪ್ರಾಚ್ಯವಿದ್ಯಾಸಂಸ್ಥೆ, ಪುಣೆ, ೧೯೮೨

• ಕಾವ್ಯಾಲಂಕಾರಸೂತ್ರವೃತ್ತಿ (ಗೋಪೇಂದ್ರನ ‘ಕಾಮಧೇನು’ವ್ಯಾಖ್ಯೆಯ ಸಮೇತ; ಸಂ. ಕೇದಾರನಾಥ ಮಿಶ್ರ). ವಾಮನ. ಚೌಖಂಬಾ ಅಮರಭಾರತೀ ಪ್ರಕಾಶನ, ವಾರಾಣಸಿ, ೧೯೭೯

• ಕ್ಷೇಮೇಂದ್ರಲಘುಕಾವ್ಯಸಂಗ್ರಹ (ಸಂ. ಶ್ರೀನಿವಾಸಶರ್ಮಾ ಮತ್ತು ಕೆ. ವಿ. ಸೂರ್ಯಪ್ರಕಾಶ). ಕ್ಷೇಮೇಂದ್ರ. ಸಂಸ್ಕೃತಪರಿಷತ್, ಉಸ್ಮಾನಿಯಾ ವಿಶ್ವವಿದ್ಯಾಲಯ, ಹೈದರಾಬಾದ್, ೨೦೦೯

• ಚಂದ್ರಾಲೋಕ (ಸಂ. ಮಹಾದೇವ ಗಂಗಾಧರ ಬಾಕ್ರೆ). ಜಯದೇವ. ಗುಜರಾತಿ ಮುದ್ರಣಾಲಯ, ಬಾಂಬೆ, ೧೯೩೯

• ಧ್ವನ್ಯಾಲೋಕ (ಸಂಪಾದನೆ ಮತ್ತು ಆಂಗ್ಲ ಅನುವಾದ: ಕೆ. ಕೃಷ್ಣಮೂರ್ತಿ). ಮೋತಿಲಾಲ್ ಬನಾರಸೀದಾಸ್ ಪ್ರಕಾಶನ, ದೆಹಲಿ, ೧೯೮೨

• ಧ್ವನ್ಯಾಲೋಕ (ಅಭಿನವಗುಪ್ತನ ‘ಲೋಚನ’ದ ಸಮೇತ; ಸಂ. ಪಂಡಿತ ದುರ್ಗಾಪ್ರಸಾದ, ಕಾಶೀನಾಥ ಪಾಂಡುರಂಗ ಪರಬ್. ಪರಿಷ್ಕಾರ: ವಾಸುದೇವ ಲಕ್ಷ್ಮಣಶಾಸ್ತ್ರೀ ಪಣಶೀಕರ್). ಮುನ್ಶೀರಾಮ್ ಮನೋಹರಲಾಲ್ ಪ್ರಕಾಶನ, ನವದೆಹಲಿ, ೧೯೯೮

• ನಾಟ್ಯಶಾಸ್ತ್ರ (ಅಭಿನವಗುಪ್ತನ ‘ಅಭಿನವಭಾರತಿ’ಯ ಸಮೇತ; ಸಂ. ಆರ್. ಎಸ್. ನಾಗರ್; ೪ ಸಂಪುಟಗಳು). ಭರತಮುನಿ. ಪರಿಮಳ ಪ್ರಕಾಶನ, ದೆಹಲಿ, ೧೯೮೮

• ನಾಟ್ಯಶಾಸ್ತ್ರ (ಅಭಿನವಗುಪ್ತನ ‘ಅಭಿನವಭಾರತಿ’ಯ ಸಮೇತ; ಸಂ. ಕೆ. ಕೃಷ್ಣಮೂರ್ತಿ; ಸಂ. ೧). ಭರತಮುನಿ. ಗಾಯಕವಾಡ ಪ್ರಾಚ್ಯವಿದ್ಯಾಸಂಸ್ಥೆ, ವಡೋದರಾ, ೧೯೯೨

• ಭಾರತೀಯ ಋಷಿ ಪರಂಪರೆ ಮತ್ತು ಸಂಸ್ಕೃತ ಸಾಹಿತ್ಯ. ಪಾದೆಕಲ್ಲು ನರಸಿಂಹ ಭಟ್ಟ. ಮಂಗಳೂರು ವಿಶ್ವವಿದ್ಯಾನಿಲಯ, ಮಂಗಳೂರು, ೨೦೦೩

• ಭಾರತೀಯ ಕಾವ್ಯಮೀಮಾಂಸೆ. ತೀ. ನಂ. ಶ್ರೀಕಂಠಯ್ಯ. ಪ್ರಸಾರಾಂಗ, ಮೈಸೂರು ವಿಶ್ವವಿದ್ಯಾನಿಲಯ, ೧೯೭೩

• ಭಾರತೀಲೋಚನ. ಆರ್. ಗಣೇಶ್. ಪ್ರೇಕ್ಷಾ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾನ, ಬೆಂಗಳೂರು, ೨೦೧೮

• ಭಾವಪ್ರಕಾಶನ, (ಸಂ. ಯದುಗಿರಿ ಯತಿರಾಜ ಸ್ವಾಮಿ ಮತ್ತು ಕೆ. ಎಸ್. ರಾಮಸ್ವಾಮಿಶಾಸ್ತ್ರೀ) ಶಾರದಾತನಯ. ಪ್ರಾಚ್ಯವಿದ್ಯಾಸಂಸ್ಥೆ, ಬರೋಡಾ, ೧೯೬೮

• ವಕ್ರೋಕ್ತಿಜೀವಿತ (ಸಂಪಾದನೆ ಮತ್ತು ಆಂಗ್ಲಾನುವಾದ: ಕೆ. ಕೃಷ್ಣಮೂರ್ತಿ). ಕುಂತಕ. ಕರ್ನಾಟಕ ವಿಶ್ವವಿದ್ಯಾಲಯ, ಧಾರವಾಡ, ೧೯೭೭

• ವಾಗರ್ಥವಿಸ್ಮಯಾಸ್ವಾದಃ. ಆರ್. ಗಣೇಶ್. ಪ್ರೇಕ್ಷಾ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾನ, ಬೆಂಗಳೂರು, ೨೦೧೮

• ವ್ಯಕ್ತಿವಿವೇಕ. ಮಹಿಮಭಟ್ಟ. ಚೌಖಂಬಾ ಸಂಸ್ಕೃತಸರಣಿ ಕಾರ್ಯಾಲಯ, ವಾರಾಣಸಿ, ೧೯೩೬

• ಸಾಹಿತ್ಯದರ್ಪಣ. ವಿಶ್ವನಾಥ. ಮೋತಿಲಾಲ್ ಬನಾರಸೀದಾಸ್ ಪ್ರಕಾಶನ, ದೆಹಲಿ, ೧೯೭೭

• ಸೌಂದರನಂದ (ಸಂ. ಸೂರ್ಯನಾರಾಯಣ ಚೌಧರಿ). ಅಶ್ವಘೋಷ. ಮೋತಿಲಾಲ್ ಬನಾರಸಿದಾಸ್ ಪ್ರಕಾಶನ, ದೆಹಲಿ, ೧೯೮೬

• ಹದನು-ಹವಣು. ಆರ್. ಗಣೇಶ್. ಪ್ರಸಾರಾಂಗ, ಮಂಗಳೂರು ವಿಶ್ವವಿದ್ಯಾನಿಲಯ, ಮಂಗಳೂರು, ೨೦೧೮

  • Abhinavagupta and his Works. Raghavan, V. Chaukhambha Orientalia, Varanasi, 1981
  • Bhoja’s Śrṅgāraprakāśa. Raghavan, V. Punarvasu, Madras, 1978
  • Essays in Sanskrit Criticism. Krishnamoorthy, K. Karnatak University, Dharwar, 1974
  • Some Aspects of Literary Criticism in Sanskrit. Sankaran, A. Oriental Books Reprint Corporation, New Delhi, 1973
  • Studies in Indian Poetics. Bhattacharyya, Sivaprasad. Firma KLM Publishers, Calcutta, 1981

To be continued.

 

Author(s)

About:

Dr. Ganesh is a 'shatavadhani' and one of India’s foremost Sanskrit poets and scholars. He writes and lectures extensively on various subjects pertaining to India and Indian cultural heritage. He is a master of the ancient art of avadhana and is credited with reviving the art in Kannada. He is a recipient of the Badarayana-Vyasa Puraskar from the President of India for his contribution to the Sanskrit language.

Prekshaa Publications

Among the many contributions of ancient Indians to world thought, perhaps the most insightful is the realisation that ānanda (Bliss) is the ultimate goal of human existence. Since time immemorial, India has been a land steeped in contemplation about the nature of humans and the universe. The great ṛṣis (seers) and ṛṣikās (seeresses) embarked on critical analysis of subjective experience and...

One of the two great epics of India and arguably the most popular epic in the world, the Ramayana has enchanted generations of people not just in Greater India but the world over. In less than three hundred pages The Essential Ramayana captures all the poetic subtleties and noble values of the original and offers the great epic in an eminently readable form that will appeal to the learned and...

The Bhagavad-gītā isn’t merely a treatise on ultimate liberation. It is also a treatise on good living. Even the laity, which does not have its eye on mokṣa, can immensely benefit from the Gītā. It has the power to grant an attitude of reverence in worldly life, infuse enthusiasm in the execution of duty, impart fortitude in times of adversity, and offer solace to the heart when riddled by...

Indian Perspective of Truth and Beauty in Homer’s Epics is a unique work on the comparative study of the Greek Epics Iliad and Odyssey with the Indian Epics – Rāmāyaṇa and Mahābhārata. Homer, who laid the foundations for the classical tradition of the West, occupies a stature similar to that occupied by the seer-poets Vālmīki and Vyāsa, who are synonymous with the Indian culture. The author...

Karnataka’s celebrated polymath, D V Gundappa brings together in the sixth volume of reminiscences character sketches of prominent public figures, liberals, and social workers. These remarkable personages hailing from different corners of South India are from a period that spans from the late nineteenth century to the mid-twentieth century. Written in Kannada in the 1970s, these memoirs go...

An Introduction to Hinduism based on Primary Sources

Authors: Śatāvadhānī Dr. R Ganesh, Hari Ravikumar

What is the philosophical basis for Sanātana-dharma, the ancient Indian way of life? What makes it the most inclusive and natural of all religio-philosophical systems in the world?

The Essential Sanātana-dharma serves as a handbook for anyone who wishes to grasp the...

Karnataka’s celebrated polymath, D V Gundappa brings together in the fifth volume, episodes from the lives of traditional savants responsible for upholding the Vedic culture. These memorable characters lived a life of opulence amidst poverty— theirs  was the wealth of the soul, far beyond money and gold. These vidvāns hailed from different corners of the erstwhile Mysore Kingdom and lived in...

Padma Bhushan Dr. Padma Subrahmanyam represents the quintessence of Sage Bharata’s art and Bhārata, the country that gave birth to the peerless seer of the Nāṭya-veda. Padma’s erudition in various streams of Indic knowledge, mastery over many classical arts, deep understanding of the nuances of Indian culture, creative genius, and sublime vision bolstered by the vedāntic and nationalistic...

Bhārata has been a land of plenty in many ways. We have had a timeless tradition of the twofold principle of Brāhma (spirit of wisdom) and Kṣāttra (spirit of valour) nourishing and protecting this sacred land. The Hindu civilisation, rooted in Sanātana-dharma, has constantly been enriched by brāhma and safeguarded by kṣāttra.
The renowned Sanskrit poet and scholar, Śatāvadhānī Dr. R...

ಛಂದೋವಿವೇಕವು ವರ್ಣವೃತ್ತ, ಮಾತ್ರಾಜಾತಿ ಮತ್ತು ಕರ್ಷಣಜಾತಿ ಎಂದು ವಿಭಕ್ತವಾದ ಎಲ್ಲ ಬಗೆಯ ಛಂದಸ್ಸುಗಳನ್ನೂ ವಿವೇಚಿಸುವ ಪ್ರಬಂಧಗಳ ಸಂಕಲನ. ಲೇಖಕರ ದೀರ್ಘಕಾಲಿಕ ಆಲೋಚನೆಯ ಸಾರವನ್ನು ಒಳಗೊಂಡ ಈ ಹೊತ್ತಗೆ ಪ್ರಧಾನವಾಗಿ ಛಂದಸ್ಸಿನ ಸೌಂದರ್ಯವನ್ನು ಲಕ್ಷಿಸುತ್ತದೆ. ತೌಲನಿಕ ವಿಶ್ಲೇಷಣೆ ಮತ್ತು ಅಂತಃಶಾಸ್ತ್ರೀಯ ಅಧ್ಯಯನಗಳ ತೆಕ್ಕೆಗೆ ಬರುವ ಬರೆಹಗಳೂ ಇಲ್ಲಿವೆ. ಶಾಸ್ತ್ರಕಾರನಿಗಲ್ಲದೆ ಸಿದ್ಧಹಸ್ತನಾದ ಕವಿಗೆ ಮಾತ್ರ ಸ್ಫುರಿಸಬಲ್ಲ ಎಷ್ಟೋ ಹೊಳಹುಗಳು ಕೃತಿಯ ಮೌಲಿಕತೆಯನ್ನು ಹೆಚ್ಚಿಸಿವೆ. ಈ...

Karnataka’s celebrated polymath, D V Gundappa brings together in the fourth volume, some character sketches of the Dewans of Mysore preceded by an account of the political framework of the State before Independence and followed by a review of the political conditions of the State after 1940. These remarkable leaders of Mysore lived in a period that spans from the mid-nineteenth century to the...

Bharatiya Kavya-mimamseya Hinnele is a monograph on Indian Aesthetics by Mahamahopadhyaya N. Ranganatha Sharma. The book discusses the history and significance of concepts pivotal to Indian literary theory. It is equally useful to the learned and the laity.

Sahitya-samhite is a collection of literary essays in Kannada. The book discusses aestheticians such as Ananda-vardhana and Rajashekhara; Sanskrit scholars such as Mena Ramakrishna Bhat, Sridhar Bhaskar Varnekar and K S Arjunwadkar; and Kannada litterateurs such as DVG, S L Bhyrappa and S R Ramaswamy. It has a foreword by Shatavadhani Dr. R Ganesh.

The Mahābhārata is the greatest epic in the world both in magnitude and profundity. A veritable cultural compendium of Bhārata-varṣa, it is a product of the creative genius of Maharṣi Kṛṣṇa-dvaipāyana Vyāsa. The epic captures the experiential wisdom of our civilization and all subsequent literary, artistic, and philosophical creations are indebted to it. To read the Mahābhārata is to...

Shiva Rama Krishna

சிவன். ராமன். கிருஷ்ணன்.
இந்திய பாரம்பரியத்தின் முப்பெரும் கதாநாயகர்கள்.
உயர் இந்தியாவில் தலைமுறைகள் பல கடந்தும் கடவுளர்களாக போற்றப்பட்டு வழிகாட்டிகளாக விளங்குபவர்கள்.
மனித ஒற்றுமை நூற்றாண்டுகால பரிணாம வளர்ச்சியின் பரிமாணம்.
தனிநபர்களாகவும், குடும்ப உறுப்பினர்களாகவும், சமுதாய பிரஜைகளாகவும் நாம் அனைவரும் பரிமளிக்கிறோம்.
சிவன் தனிமனித அடையாளமாக அமைகிறான்....

ऋतुभिः सह कवयः सदैव सम्बद्धाः। विशिष्य संस्कृतकवयः। यथा हि ऋतवः प्रतिसंवत्सरं प्रतिनवतामावहन्ति मानवेषु तथैव ऋतुवर्णनान्यपि काव्यरसिकेषु कामपि विच्छित्तिमातन्वते। ऋतुकल्याणं हि सत्यमिदमेव हृदि कृत्वा प्रवृत्तम्। नगरजीवनस्य यान्त्रिकतां मान्त्रिकतां च ध्वनदिदं चम्पूकाव्यं गद्यपद्यमिश्रितमिति सुव्यक्तमेव। ऐदम्पूर्वतया प्रायः पुरीपरिसरप्रसृतानाम् ऋतूनां विलासोऽत्र प्रपञ्चितः। बेङ्गलूरुनामके...

The Art and Science of Avadhānam in Sanskrit is a definitive work on Sāhityāvadhānam, a form of Indian classical art based on multitasking, lateral thinking, and extempore versification. Dotted throughout with tasteful examples, it expounds in great detail on the theory and practice of this unique performing art. It is as much a handbook of performance as it is an anthology of well-turned...

This anthology is a revised edition of the author's 1978 classic. This series of essays, containing his original research in various fields, throws light on the socio-cultural landscape of Tamil Nadu spanning several centuries. These compelling episodes will appeal to scholars and laymen alike.
“When superstitious mediaevalists mislead the country about its judicial past, we have to...

The cultural history of a nation, unlike the customary mainstream history, has a larger time-frame and encompasses the timeless ethos of a society undergirding the course of events and vicissitudes. A major key to the understanding of a society’s unique character is an appreciation of the far-reaching contributions by outstanding personalities of certain periods – especially in the realms of...

Prekṣaṇīyam is an anthology of essays on Indian classical dance and theatre authored by multifaceted scholar and creative genius, Śatāvadhānī Dr. R Ganesh. As a master of śāstra, a performing artiste (of the ancient art of Avadhānam), and a cultured rasika, he brings a unique, holistic perspective to every discussion. These essays deal with the philosophy, history, aesthetics, and practice of...

Yaugandharam

इदं किञ्चिद्यामलं काव्यं द्वयोः खण्डकाव्ययोः सङ्कलनरूपम्। रामानुरागानलं हि सीतापरित्यागाल्लक्ष्मणवियोगाच्च श्रीरामेणानुभूतं हृदयसङ्क्षोभं वर्णयति । वात्सल्यगोपालकं तु कदाचिद्भानूपरागसमये घटितं यशोदाश्रीकृष्णयोर्मेलनं वर्णयति । इदम्प्रथमतया संस्कृतसाहित्ये सम्पूर्णं काव्यं...

Vanitakavitotsavah

इदं खण्डकाव्यमान्तं मालिनीछन्दसोपनिबद्धं विलसति। मेनकाविश्वामित्रयोः समागमः, तत्फलतया शकुन्तलाया जननम्, मातापितृभ्यां त्यक्तस्य शिशोः कण्वमहर्षिणा परिपालनं चेति काव्यस्यास्येतिवृत्तसङ्क्षेपः।

Vaiphalyaphalam

इदं खण्डकाव्यमान्तं मालिनीछन्दसोपनिबद्धं विलसति। मेनकाविश्वामित्रयोः समागमः, तत्फलतया शकुन्तलाया जननम्, मातापितृभ्यां त्यक्तस्य शिशोः कण्वमहर्षिणा परिपालनं चेति काव्यस्यास्येतिवृत्तसङ्क्षेपः।

Nipunapraghunakam

इयं रचना दशसु रूपकेष्वन्यतमस्य भाणस्य निदर्शनतामुपैति। एकाङ्करूपकेऽस्मिन् शेखरकनामा चित्रोद्यमलेखकः केनापि हेतुना वियोगम् अनुभवतोश्चित्रलेखामिलिन्दकयोः समागमं सिसाधयिषुः कथामाकाशभाषणरूपेण निर्वहति।

Bharavatarastavah

अस्मिन् स्तोत्रकाव्ये भगवन्तं शिवं कविरभिष्टौति। वसन्ततिलकयोपनिबद्धस्य काव्यस्यास्य कविकृतम् उल्लाघनाभिधं व्याख्यानं च वर्तते।

Karnataka’s celebrated polymath, D V Gundappa brings together in the third volume, some character sketches of great literary savants responsible for Kannada renaissance during the first half of the twentieth century. These remarkable...

Karnataka’s celebrated polymath, D V Gundappa brings together in the second volume, episodes from the lives of remarkable exponents of classical music and dance, traditional storytellers, thespians, and connoisseurs; as well as his...

Karnataka’s celebrated polymath, D V Gundappa brings together in the first volume, episodes from the lives of great writers, poets, literary aficionados, exemplars of public life, literary scholars, noble-hearted common folk, advocates...

Evolution of Mahabharata and Other Writings on the Epic is the English translation of S R Ramaswamy's 1972 Kannada classic 'Mahabharatada Belavanige' along with seven of his essays on the great epic. It tells the riveting...

Shiva-Rama-Krishna is an English adaptation of Śatāvadhāni Dr. R Ganesh's popular lecture series on the three great...

Bharatilochana

ಮಹಾಮಾಹೇಶ್ವರ ಅಭಿನವಗುಪ್ತ ಜಗತ್ತಿನ ವಿದ್ಯಾವಲಯದಲ್ಲಿ ಮರೆಯಲಾಗದ ಹೆಸರು. ಮುಖ್ಯವಾಗಿ ಶೈವದರ್ಶನ ಮತ್ತು ಸೌಂದರ್ಯಮೀಮಾಂಸೆಗಳ ಪರಮಾಚಾರ್ಯನಾಗಿ  ಸಾವಿರ ವರ್ಷಗಳಿಂದ ಇವನು ಜ್ಞಾನಪ್ರಪಂಚವನ್ನು ಪ್ರಭಾವಿಸುತ್ತಲೇ ಇದ್ದಾನೆ. ಭರತಮುನಿಯ ನಾಟ್ಯಶಾಸ್ತ್ರವನ್ನು ಅರ್ಥಮಾಡಿಕೊಳ್ಳಲು ಇವನೊಬ್ಬನೇ ನಮಗಿರುವ ಆಲಂಬನ. ಇದೇ ರೀತಿ ರಸಧ್ವನಿಸಿದ್ಧಾಂತವನ್ನು...

Vagarthavismayasvadah

“वागर्थविस्मयास्वादः” प्रमुखतया साहित्यशास्त्रतत्त्वानि विमृशति । अत्र सौन्दर्यर्यशास्त्रीयमूलतत्त्वानि यथा रस-ध्वनि-वक्रता-औचित्यादीनि सुनिपुणं परामृष्टानि प्रतिनवे चिकित्सकप्रज्ञाप्रकाशे। तदन्तर एव संस्कृतवाङ्मयस्य सामर्थ्यसमाविष्कारोऽपि विहितः। क्वचिदिव च्छन्दोमीमांसा च...

The Best of Hiriyanna

The Best of Hiriyanna is a collection of forty-eight essays by Prof. M. Hiriyanna that sheds new light on Sanskrit Literature, Indian...

Stories Behind Verses

Stories Behind Verses is a remarkable collection of over a hundred anecdotes, each of which captures a story behind the composition of a Sanskrit verse. Collected over several years from...