ಅನುಷ್ಟುಪ್‌ಶ್ಲೋಕದ ರಚನಾಶಿಲ್ಪ - 1

This article is part 1 of 7 in the series ಅನುಷ್ಟುಪ್ ಶ್ಲೋಕ

‘ಶ್ಲೋಕ’ ಎಂಬ ಪದ್ಯಪ್ರಕಾರವು ಸಾಲಿಗೆ ಎಂಟರಕ್ಷರಗಳಂತೆ ನಾಲ್ಕು ಪಾದಗಳನ್ನುಳ್ಳ ಅನುಷ್ಟುಪ್‌ವರ್ಗದ ಛಂದಸ್ಸುಗಳಲ್ಲಿ ಒಂದು ಪ್ರಭೇದವಾದರೂ ಇದಕ್ಕೆ ಇಡಿಯ ಆ ವರ್ಗದ ಹೆಸರೇ ರೂಢವಾಗಿದೆ. ಈ ವೈಚಿತ್ರ್ಯಕ್ಕೆ ಕಾರಣ ಅದರ ಪ್ರಾಚುರ್ಯ ಮತ್ತು ವೈದಿಕಸಾಹಿತ್ಯದ ಅನುಷ್ಟುಪ್ಪಿನೊಡನೆ ಅದಕ್ಕಿರುವ ನೈಕಟ್ಯ-ಸಾದೃಶ್ಯಗಳೇ ಆಗಿವೆ. ಸಾಮಾನ್ಯವಾಗಿ ಸಮೂಹವೊಂದರಲ್ಲಿ ಹೆಚ್ಚು ಪ್ರಸಿದ್ಧವಾದ ಪ್ರಭೇದವನ್ನು ಇಡಿಯ ಗುಂಪಿನ ಹೆಸರಿನಿಂದಲೋ, ಅಥವಾ ಆ ಗುಂಪನ್ನೇ ತತ್ಸಂಭೂತವಾದ ಪ್ರಭೇದದ ಹೆಸರಿನಿಂದಲೋ ಗುರುತಿಸುವುದುಂಟು. ಗೋಡ್ರೇಜ್ ಕಪಾಟು, ಜೆ಼ರಾಕ್ಸ್ ಯಂತ್ರ, ಜಾಟರ್ ಪೆನ್ ಮುಂತಾದುವು ಮೊದಲ ಪ್ರಕಾರಕ್ಕೂ ಚಿನ್ನ (ಆಭರಣ), ಚೈನಾ (ಪಿಂಗಾಣಿಯ ವಸ್ತುಗಳು), ಅನ್ನ (ಆಹಾರ, ಊಟ) ಮುಂತಾದುವು ಎರಡನೆಯ ಪ್ರಕಾರಕ್ಕೂ ಉದಾಹರಣೆಗಳು.[1] ಈ ಲೇಖನದಲ್ಲಿ ಶ್ಲೋಕವೆಂಬ ಶಬ್ದವನ್ನೇ ಹೆಚ್ಚಾಗಿ ಬಳಸಲಾಗಿದೆಯಾದರೂ ವಿಚಾರಸ್ಪಷ್ಟತೆಗಾಗಿ ‘ಅನುಷ್ಟುಪ್‌ಶ್ಲೋಕ’ ಎಂಬ ಅಂಕಿತವನ್ನು ಮೊದಲಿಗೆ ಉಪಯೋಗಿಸಲಾಗಿದೆ. ಶಾಸ್ತ್ರೀಯವಾಗಿ ನೋಡಿದಾಗ ಇದು ಪುನರುಕ್ತಿ ಎನಿಸಬಹುದಾದರೂ ಲೋಕಪ್ರಸಿದ್ಧಿಯ ದೃಷ್ಟಿಯಿಂದ ಅನುಚಿತವೆನಿಸದು.

ಶ್ಲೋಕ ಎಂಬ ಹೆಸರು ಅನಂತರಕಾಲದಲ್ಲಿ ಯಾವುದೇ ಛಂದಸ್ಸಿನಲ್ಲಿ ರಚಿತವಾದ ಸಂಸ್ಕೃತಭಾಷೆಯ ಪದ್ಯಕ್ಕೆ ವಾಚಕವಾಯಿತೆಂಬುದನ್ನು ಮರೆಯುವಂತಿಲ್ಲ. ಬಹುಶಃ ಇನ್ನಷ್ಟು ಗೊಂದಲವಾಗಬಾರದೆಂಬ ಎಚ್ಚರದಿಂದಲೇ ‘ಅನುಷ್ಟುಪ್‌ಶ್ಲೋಕ’ ಎಂಬ ವಿವರಣಾತ್ಮಕವಾದ ಅಭಿಧಾನ ಬಂದಿರಬಹುದು. ಇದು ಸ್ಪಷ್ಟತೆಗಾಗಿ ಮಾಡಿಕೊಂಡ ಪುನರುಕ್ತಿಪ್ರಾಯವಾದ ಸಂಜ್ಞೆ. ಶ್ಲೋಕವೆಂಬ ವಿಶಿಷ್ಟವಾದ ಬಂಧಕ್ಕೆ ‘ಅನುಷ್ಟುಪ್’ ಎಂಬ ಜಾತಿಸಾಮಾನ್ಯವಾದ ಹೆಸರು ಬರಲು ಶ್ಲೋಕಶಬ್ದಕ್ಕೆ ಒದಗಿದ ಅತಿವ್ಯಾಪ್ತಿಯೇ ಕಾರಣವಾಗಿರಬಹುದು. ಯಾವುದೇ ಸಂಸ್ಕೃತಪದ್ಯಕ್ಕೆ ಶ್ಲೋಕ ಎಂಬ ಸಾಮಾನ್ಯಸಂಜ್ಞೆ ರೂಢವಾಗಿರುವುದಕ್ಕೆ ಮೂಲಹೇತು ಆ ಭಾಷೆಯಲ್ಲಿ ಇದಕ್ಕಿರುವ ಪ್ರಾಚುರ್ಯ ಮತ್ತು ಸೌಲಭ್ಯಗಳೇ ಕಾರಣವೆಂಬ ಮತ್ತೊಂದು ವಾಸ್ತವವನ್ನೂ ಇಲ್ಲಿ ನೆನೆಯಬಹುದು.

ಶ್ಲೋಕ ಎಂಬ ಶಬ್ದಕ್ಕೆ ಕೀರ್ತಿ ಎಂಬ ಮತ್ತೂ ಒಂದು ಅರ್ಥವಿದೆ. ಬಹುಶಃ ಇದು ಈ ಛಂದಸ್ಸಿನಲ್ಲಿ ರಚಿತವಾದ ಪ್ರಶಸ್ತಿಪದ್ಯಗಳ ಮೂಲಕವೇ ಲೋಕದಲ್ಲಿ ರೂಢವಾಗಿರಬಹುದು. ಅಂತೂ ಶ್ಲೋಕದ ಶ್ಲೋಕತ್ವ ಹಿರಿದು.

ಈಗಾಗಲೇ ಕನ್ನಡದ ಹಲವರು ವಿದ್ವಾಂಸರು ಶ್ಲೋಕದ ವಿಶಿಷ್ಟತೆಯನ್ನು ಕುರಿತು ವರ್ಣನಾತ್ಮಕವೂ ಮೀಮಾಂಸಾತ್ಮಕವೂ ಆದ ಅನೇಕ ಬರೆಹಗಳನ್ನು ಪ್ರಕಟಿಸಿದ್ದಾರೆ.[2] ಈ ಬಗೆಗೆ ಇಂಗ್ಲಿಷ್, ಹಿಂದಿ, ತೆಲುಗು, ಮರಾಠಿ ಮುಂತಾದ ಭಾಷೆಗಳಲ್ಲಿಯೂ ಸಾಕಷ್ಟು ಬರೆಹಗಳು ಬಂದಿವೆ. ಆದರೂ ನನ್ನರಿವಿಗೆ ಎಟುಕಿದಂತೆ ಹೇಳುವುದಾದರೆ ಶ್ಲೋಕಗತಿಮೀಮಾಂಸೆಯನ್ನು ಸರ್ವಂಕಷವೆಂಬಂತೆ ಮಾಡಿರುವವರು ಸೇಡಿಯಾಪು ಅವರು ಮಾತ್ರ. ಮಿಕ್ಕವರು ನಿರಪವಾದವೆಂಬಂತೆ ಐತಿಹಾಸಿಕ ಮತ್ತು ವರ್ಣನಾತ್ಮಕ ಅಧ್ಯಯನಗಳನ್ನು ನಡಸಿದ್ದಾರೆ. ಗತಿಯನ್ನು ಕುರಿತ ಚಿಂತನೆಯೂ ಯುಕ್ತಿಯುಕ್ತವಾಗಿ ತೋರುವುದಿಲ್ಲ; ತೃಪ್ತಿಕರವಾಗಿಲ್ಲ. ಬಲುಮಟ್ಟಿಗೆ ಎಲ್ಲರೂ ಎ. ಎ. ಮ್ಯಾಕ್‌ಡೊನಾಲ್ಡ್, ಇ. ವಿ. ಅರ್ನಾಲ್ಡ್, ಎಚ್. ಡಿ. ವೇಲಣಕರ್ ಮುಂತಾದವರ ಅಭಿಪ್ರಾಯಗಳನ್ನೇ ಮರುದನಿಸಿದ್ದಾರೆ. ಇವರೆಲ್ಲರ ಹಾಗೂ ಈ ತೆರನಾದವರ ಎಲ್ಲ ಅಧ್ಯಯನಗಳನ್ನೂ ಕ್ರೋಡೀಕರಿಸಿಕೊಂಡು ನಡೆದ ಚಿಂತನದ ಸಾರವನ್ನು ಟಿ. ವಿ. ವೆಂಕಟಾಚಲ ಶಾಸ್ತ್ರಿಗಳ ಬರೆವಣಿಗೆಯಲ್ಲಿ ಕಾಣಬಹುದು. ಹೀಗೆ ಶ್ಲೋಕಮೀಮಾಂಸೆಗೆ ಸೇಡಿಯಾಪು ಅವರ ಚಿಂತನೆ ಅನಿವಾರ್ಯ ಮತ್ತು ಅನನ್ಯ ಆಲಂಬನವಾಗುತ್ತದೆ. ಇಂತಿದ್ದರೂ ಇವರು ಕೂಡ ಹೇಳದೆ ಉಳಿಸಿದ, ಚಿಂತಿಸದೆ ಉಳಿಸಿದ ಹಲಕೆಲವು ವಿಚಾರಗಳು ಇರುವ ಕಾರಣ ಇವನ್ನೆಲ್ಲ ಪ್ರಪಂಚಿಸುವ ನಿಟ್ಟಿನಲ್ಲಿ ಸದ್ಯದ ಲೇಖನ ಹೊರಟಿದೆ.

ಶ್ಲೋಕಲಕ್ಷಣ

ಮೊದಲಿಗೆ ಶ್ಲೋಕದ ಲಕ್ಷಣವನ್ನು ಗಮನಿಸಬಹುದು:

ಶ್ಲೋಕೇ ಷಷ್ಠಂ ಗುರು ಜ್ಞೇಯಂ ಸರ್ವತ್ರ ಲಘು ಪಂಚಮಮ್ |

ದ್ವಿಚತುಷ್ಪಾದಯೋರ್ಹ್ರಸ್ವಂ ಸಪ್ತಮಂ ದೀರ್ಘಮನ್ಯಯೋಃ || (ಶ್ರುತಬೋಧ, ೧.೧೦)

ಪಂಚಮಂ ಲಘು ಸರ್ವತ್ರ ಸಪ್ತಮಂ ದ್ವಿಚತುರ್ಥಯೋಃ |

ಗುರು ಷಷ್ಠಂ ಚ ಪಾದಾನಾಂ ಶೇಷೇಷ್ವನಿಯಮೋ ಮತಃ || (ಛಂದೋಮಂಜರೀ, ೪.೭)

ಈ ಲಕ್ಷಣಗಳು ಸ್ಥೂಲದೃಷ್ಟಿಯಿಂದ ಸಮಗ್ರವೆಂಬಂತೆ ತೋರಿದರೂ ದಿಟವಾಗಿ ಸಮಗ್ರವಲ್ಲ. ಇವುಗಳ ಪ್ರಕಾರ ಶ್ಲೋಕದ ಪ್ರತಿಯೊಂದು ಪಾದದ ಮೊದಲ ನಾಲ್ಕು ಅಕ್ಷರಗಳ ಗುರುಲಘುವಿನ್ಯಾಸವು ಹೇಗೂ ಇರಬಹುದು. ಅಂದರೆ, ಅವು ಸರ್ವಲಘು ಆಗಿರಬಹುದು; ಮೂರು ಲಘುಗಳ ಬಳಿಕ ಒಂದು ಗುರುವೂ ಆಗಿರಬಹುದು. ಆದರೆ ಇಂಥ ಲಕ್ಷಣವುಳ್ಳ ಶ್ಲೋಕಗಳನ್ನು ನಾವು ಯಾವುದೇ ವೈದಿಕ-ಲೌಕಿಕ ಸಾಹಿತ್ಯದಲ್ಲಿ ನೋಡಲಾರೆವು. ವಸ್ತುತಃ ಈ ಬಗೆಯ ಛಂದೋವಿನ್ಯಾಸದಲ್ಲಿ ಶ್ಲೋಕದ ಘೋಷವೂ ಕೇಳದು; ಅದರ ಗತಿಯೂ ಉನ್ಮೀಲಿಸದು. ಇದನ್ನು ಸೋದಾಹರಣವಾಗಿ ಕಾಣೋಣ:

ಅನುಪಮವಚೋಯುಕ್ತಂ ಸರಸಗುಣಸಂಯುತಮ್ |

ಭಜತ ಹೃದಿ ಗೋವಿಂದಂ ನಮತ ಜನಜೀವನಮ್ ||

ಪ್ರಣಮತಾಂ ಪ್ರಿಯಂ ನಿತ್ಯಂ ಸುಮನಸಾಂ ವಿಭುಂ ಹರಿಮ್ |

ಹೃದಿ ಭಜೇ ಮುದಾ ಭೂತ್ಯೈ ಲಲಿತವೇಣುವಾದಕಮ್ ||

ಮೇಲ್ನೋಟಕ್ಕೇ ಇವು ಶ್ಲೋಕದ ಧಾಟಿಯನ್ನು ಹೊಂದಿಲ್ಲವೆಂದು ತಿಳಿಯುತ್ತದೆ. ಈ ಕಾರಣದಿಂದಲೇ ಕ್ಷೇಮೇಂದ್ರನು ‘ಸುವೃತ್ತತಿಲಕ’ ಎಂಬ ತನ್ನ ಕೃತಿಯಲ್ಲಿ ಒಂದಲ್ಲ ಎರಡು ಕಡೆ ಶ್ಲೋಕಕ್ಕೆ ಶ್ರವ್ಯತೆಯೇ ಪ್ರಧಾನಲಕ್ಷಣವೆಂದು ಸಾರಿದ್ದಾನೆ:

ಅಸಂಖ್ಯೋ ಭೇದಸಂಸರ್ಗಾದನುಷ್ಟುಪ್‌ಛಂದಸಾಂ ಗಣಃ |

ತತ್ರ ಲಕ್ಷ್ಯಾನುಸಾರೇಣ ಶ್ರವ್ಯತಾಯಾಃ ಪ್ರಧಾನತಾ ||

ಅನುಷ್ಟುಪ್‌ಛಂದಸಾಂ ಭೇದೇ ಕೈಶ್ಚಿತ್ ಸಾಮಾನ್ಯಲಕ್ಷಣಮ್ |

ಯದುಕ್ತಂ ಪಂಚಮಂ ಕುರ್ಯಾಲ್ಲಘು ಷಷ್ಠಂ ತಥಾ ಗುರು ||

ತತ್ರಾಪ್ಯನಿಯಮೋ ದೃಷ್ಟಃ ಪ್ರಬಂಧೇ ಮಹತಾಮಪಿ |

ತಸ್ಮಾದವ್ಯಭಿಚಾರೇಣ ಶ್ರವ್ಯತೈವ ಗರೀಯಸೀ || (ಸುವೃತ್ತತಿಲಕ ೧.೧೫; ೨.೪,೫)

ಹೀಗೆ ಶ್ಲೋಕಕ್ಕೆ ಶ್ರವ್ಯತೆಯೇ ಅಳತೆಗೋಲಾದ ಕಾರಣ ಕವಿಗಳೂ ಲಾಕ್ಷಣಿಕರೂ ಪ್ರಯೋಗಿಸಿ ಗಮನಿಸಿರುವ ‘ಲಕ್ಷಣಬಾಹ್ಯ’ ಎನ್ನಬಹುದಾದ ಹಲವು ಬಗೆಗಳೂ ಶಿಷ್ಟರ ಸಮ್ಮತಿಯನ್ನು ಗಳಿಸಿವೆ:

u – – – u u u – u – – – u – u –

ತಪಃಸ್ವಾಧ್ಯಾಯನಿರತಂ ತಪಸ್ವೀ ವಾಗ್ವಿದಾಂ ವರಮ್ |

ನಾರದಂ ಪರಿಪಪ್ರಚ್ಛ ವಾಲ್ಮೀಕಿರ್ಮುನಿಪುಂಗವಮ್ || (ವಾಲ್ಮೀಕಿರಾಮಾಯಣ, ೧.೧.೧)

u – u – – u u – u – – – u – u –

ತದನ್ವಯೇ ಶುದ್ಧಿಮತಿ ಪ್ರಸೂತಃ ಶುದ್ಧಿಮತ್ತರಃ |

ದಿಲೀಪ ಇತಿ ರಾಜೇಂದುರಿಂದುಃ ಕ್ಷೀರನಿಧಾವಿವ || (ರಘುವಂಶ, ೧.೧೨)

ಇವುಗಳ ಪರಿಶೀಲನೆಯಿಂದ ಓಜಪಾದ(ವಿಷಮಪಾದ)ಗಳಲ್ಲಿ ಲಕ್ಷಣೋಕ್ತವಾದ ಕಡೆಯ ಮೂರು ಗುರುಗಳಿಗೆ ಬದಲಾಗಿ (ಮ-ಗಣವೊಂದಕ್ಕೆ ಆದೇಶವಾಗಿ) ಎರಡು ಲಘುಗಳನ್ನೂ ಒಂದು ಗುರುವನ್ನೂ (ಸ-ಗಣವೊಂದನ್ನು) ಬಳಸುವುದು ಶಿಷ್ಟಸಮ್ಮತ ಎಂದು ತಿಳಿಯುತ್ತದೆ; ಇದು ಶ್ರುತಿಕಟುವಲ್ಲವೆಂದೂ ಅನುಭವಕ್ಕೆ ಬರುತ್ತದೆ. ಈ ಬಗೆಯ ಗತಿಯು ಶ್ಲೋಕದ ಧಾಟಿಯನ್ನು ಹದಗೆಡಿಸದೆಯೇ ಅದರಲ್ಲಿ ಹೃದ್ಯ ವೈವಿಧ್ಯವನ್ನು ತಂದೀಯಬಲ್ಲ ಸಾಧನವೆಂದು ಸ್ಪಷ್ಟವಾಗುತ್ತದೆ.

ಇಲ್ಲಿ ಕೆಲವು ಎಚ್ಚರಿಕೆಗಳನ್ನು ಹೇಳಬೇಕಿದೆ. ಅವನ್ನು ಹೀಗೆ ನಮೂದಿಸಬಹುದು:

೧. ಓಜಪಾದಗಳ ಕಡೆಯ ಮೂರು ಅಕ್ಷರಗಳು ಸಹಜಗುರುಗಳಾಗಿ ಇರಬೇಕು ಎಂಬುದು ಆದರ್ಶಲಕ್ಷಣ. ಆದರೆ ಪಾದಾಂತ್ಯದ ಅಕ್ಷರವು ಲಘುವಾಗಿದ್ದಾಗಲೂ ಕರ್ಷಣದ ಮೂಲಕ ಅದಕ್ಕೆ ಗುರುತ್ವ ಬರುವುದುಂಟು. ಈ ಬಗೆಯ ಸೌಲಭ್ಯವನ್ನು ಅನುಚಿತವಾಗಿ ಗ್ರಹಿಸಿ, ಬಳಿಕ ಮೇಲೆ ಕಾಣಿಸಿದಂತೆ ‘ಲಕ್ಷಣಬಾಹ್ಯ’ವಾದ ಪ್ರಯೋಗಕ್ಕೆ ತೊಡಗಿದರೆ ಶ್ಲೋಕದ ಗತಿ ಹದಗೆಡುತ್ತದೆ. ನಾವು ಈ ಮೊದಲೇ ಗಮನಿಸಿದಂತೆ ಶ್ಲೋಕದಲ್ಲಿ ನಾಲ್ಕು ಲಘುಗಳು ಅವ್ಯವಹಿತವಾಗಿ ಬರಲು ಸಾಧ್ಯವಿಲ್ಲ. ಇದು ಪ್ರತಿ ಪಾದದ ಪೂರ್ವಾರ್ಧಕ್ಕೆ ಹೇಗೋ ಹಾಗೆಯೇ ಉತ್ತರಾರ್ಧಕ್ಕೂ ಅನ್ವಯಿಸುತ್ತದೆ.

ಇಲ್ಲೊಂದು ಸ್ಪಷ್ಟೀಕರಣ ಬೇಕಿದೆ: ಓಜಪಾದದ ಕಡೆಯ ಪದವು ಯುಕ್ಪಾದ(ಸಮಪಾದ)ದ ಮೊದಲನೆಯ ಪದದೊಡನೆ ಸಮಾಸದ ರೂಪವನ್ನು ತಾಳಿದಾಗ ಎಂಟನೆಯ ಅಕ್ಷರವು  ಸಹಜಲಘುವಾದರೆ ಈ ಮುನ್ನ ಕಾಣಿಸಿದ ಸಂದರ್ಭಗಳಲ್ಲಿ ಶ್ರುತಿಕಟುವಾಗುತ್ತದೆ. ಹಾಗಲ್ಲದೆ ಎಂಟನೆಯ ಅಕ್ಷರಕ್ಕೇ ಪದವು ಮುಗಿದಲ್ಲಿ ಅಲ್ಲಿಯ ಸಹಜಲಘುವು ಕರ್ಷಣಕ್ಕೆ ಒಳಗಾಗಿ ಗುರುವಿನಂತೆ ಕೇಳುವ ಮೂಲಕ ಸ್ವಲ್ಪ ಶ್ರುತಿಸಹ್ಯವೆನಿಸುತ್ತದೆ. ಉದಾಹರಣೆಗೆ:

u – – – u u u u u u – u u – u –

ಜನಾನಂದಾಯ ಭವತಿ ಭವತಾಂ ವಿಜಯೋತ್ಸವಃ |

– – u – – u u u u – – u u – u –

ಮನ್ಯೇ ಮಹಾಂತಂ ಜಗತಿ ಭವಂತಂ ಭವಿಕಪ್ರದಮ್ ||

ಶ್ಲೋಕದ ಛಂದೋಗತಿಯು ಎಷ್ಟೋ ಬಾರಿ ಪದಸಾಪೇಕ್ಷವಾಗಿ ವರ್ತಿಸುವುದೆಂಬುದನ್ನು ಈ ಮೂಲಕ ಮನಗಾಣಬಹುದು. ಪದವು ಸಮಸ್ತ ಮತ್ತು ಅಸಮಸ್ತ ಎಂದು ಎರಡು ಪ್ರಕಾರಗಳಲ್ಲಿ ಮೈದಾಳುವ ಕಾರಣ ಎರಡೂ ಬಗೆಯ ಪದಸಾಧ್ಯತೆಗಳು ಶ್ಲೋಕದ ಗತಿಯನ್ನು ಕೆಲಮಟ್ಟಿಗೆ ನಿರ್ದೇಶಿಸುತ್ತವೆನ್ನಬಹುದು. ಇದಕ್ಕೆ ಮುಖ್ಯಕಾರಣ ಯತಿಯೇ ಆಗಿದೆ. ಶ್ಲೋಕದಲ್ಲಿ ಪ್ರಾಯಶಃ ಯತಿಯೇ ಇಲ್ಲವೆಂದು ಕವಿ-ಲಾಕ್ಷಣಿಕರ ಅಭಿಮತ. ಆದರೆ ನಿಯತವಾದ ಯತಿ ಎಂಬುದು ಇಲ್ಲಿ ಇಲ್ಲದಿದ್ದರೂ ಪ್ರತಿಯೊಂದು ಸ್ವತಂತ್ರಪದದ ಬಳಿಕ ಬರುವ ವಿರಾಮವೇ ಯತಿಯ ಪಾತ್ರವನ್ನು ಕೆಲಮಟ್ಟಿಗೆ ವಹಿಸುತ್ತದೆ. ಇದನ್ನು ಅಭಿಜ್ಞರು ‘ಪದಯತಿ’ ಎಂದು ಹೆಸರಿಸಿದ್ದಾರೆ. ಇದು ಗತಿಪ್ರಜ್ಞಾವಂತರಿಗೆ ಅನುಭವವೇದ್ಯ. ಮಿಕ್ಕ ವರ್ಣವೃತ್ತಗಳಲ್ಲಿ ಹೀಗೇಕೆ ಆಗುವುದಿಲ್ಲ? ಎಂಬ ಪ್ರಶ್ನೆ ಉದಿಸಬಹುದು. ಅದಕ್ಕೆ ಸಮಾಧಾನವಿಷ್ಟೇ: ಶ್ಲೋಕದಲ್ಲಿ ಮಿಕ್ಕ ವರ್ಣವೃತ್ತಗಳಲ್ಲಿರುವಂತೆ ಗುರು-ಲಘುಗಳ ಸರ್ವದೇಶಸ್ಥಿರತೆ ಇಲ್ಲ.

ಈ ಸಂದರ್ಭದಲ್ಲಿ ಲಯಾನ್ವಿತವಾದ ಮಾತ್ರಾಜಾತಿಗಳಲ್ಲಿಯೂ ಕರ್ಷಣಜಾತಿಗಳಲ್ಲಿಯೂ ಆಯಾ ಗಣಗಳ ಬಳಿಕ ಬರುವ ಯತಿಸದೃಶ ವಿರಾಮವನ್ನು ನೆನೆಯಬಹುದು. ಶ್ಲೋಕವು ಇಂಥ ಬಂಧಗಳಂತೆ ಲಯಾನ್ವಿತವಲ್ಲದ ಕಾರಣ ಅವುಗಳಲ್ಲಿ ಪ್ರತಿಯೊಂದು ತಾಲಾವರ್ತದ ಬಳಿಕವೂ ನಿಯತವಾಗಿ ವಿರಾಮ ಬರುವಂತೆ ಇಲ್ಲಿ ಬರುವುದಿಲ್ಲ. ಹೀಗೆ ಯತಿಯಲ್ಲದಿದ್ದರೂ ಯತಿಕಲ್ಪ ಎಂಬಂತೆ ಶ್ಲೋಕದಲ್ಲಿ ತೋರಿಕೊಳ್ಳುವ ವಿರಾಮಗಳು ಅದರ ಗತಿವೈವಿಧ್ಯಕ್ಕೂ ನಿರ್ವಾಹದ ಸೌಲಭ್ಯಕ್ಕೂ ಒದಗಿಬರುತ್ತವೆ.

ಸೇಡಿಯಾಪು ಅವರು ಶ್ಲೋಕವನ್ನು ‘ಅಕ್ಷರಜಾತಿ’ ಎಂಬ ತಾವೇ ಕಲ್ಪಿಸಿದ ವರ್ಗದಲ್ಲಿ ಸೇರಿಸುತ್ತಾರೆ. ಇಲ್ಲಿ ಬಳಕೆಯಾದ ಜಾತಿಶಬ್ದದ ಏಕದೇಶಸ್ಥಿರತೆಯ ವಿಶೇಷವನ್ನೂ ಅವರು ವಿವರಿಸುತ್ತಾರೆ. ಮಾತ್ರಾಜಾತಿ ಮತ್ತು ಕರ್ಷಣಜಾತಿಗಳ ವರ್ಗಗಳಲ್ಲಿ ಪ್ರಯುಕ್ತವಾಗುವ ಪದಗಳ ಗುರು-ಲಘುವಿನ್ಯಾಸದ ಅನಿಯತತೆ ಶ್ಲೋಕದಲ್ಲಿಯೂ ತನ್ನದೇ ಆದ ರೀತಿಯಲ್ಲಿ ಇರುವುದು ಸ್ಪಷ್ಟ. ಇದರ ಮೂಲಕ ಈ ಎಲ್ಲ ಬಂಧಗಳ ನಿರ್ವಾಹದಲ್ಲಿ ಹೆಚ್ಚಿನ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯ ಲಭಿಸುವುದೂ ಸ್ಪಷ್ಟ. ಎಂಥ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಕ್ಕೂ ಅಂಟಿಬರುವ ಬಾಧ್ಯತೆಯನ್ನು ಬಲ್ಲವರಿಗೆ ಈ ಬಗೆಯ ಸೌಲಭ್ಯವನ್ನು ನಿರ್ವಹಿಸಲು ಬೇಕಾದ ಎಚ್ಚರ ಎಂಥದ್ದೆಂಬುದನ್ನು ಸ್ಪಷ್ಟಪಡಿಸಬೇಕಿಲ್ಲ.

ಸದ್ಯದ ವಿಶ್ಲೇಷಣೆಗೆ ಮತ್ತೆ ಬರುವುದಾದರೆ, ಶ್ಲೋಕದ ಗುರು-ಲಘುವಿನ್ಯಾಸದಲ್ಲಿರುವ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯವನ್ನು ಅರ್ಥಪೂರ್ಣವಾಗಿ ಬಳಸಿಕೊಳ್ಳಲು ಯತಿಕಲ್ಪವಾದ ಪದಗಳ ವಿರತಿ ಮತ್ತು ಅಂಥ ಪದಗಳ ಗುರು-ಲಘುವಿನ್ಯಾಸದ ಸೂಕ್ಷ್ಮತೆಗಳ ಅರಿವಿರಬೇಕು. 



[1] ಇಂಥ ವಾಡಿಕೆಯನ್ನು ನಮ್ಮ ಶಾಸ್ತ್ರೀಯ ಪರಿಭಾಷೆಯಲ್ಲಿ ಕ್ರಮವಾಗಿ ‘ಜಾತಿ’ಯನ್ನು ‘ವ್ಯಕ್ತಿ’ಯ ಹೆಸರಿನಿಂದಲೂ ವ್ಯಕ್ತಿಯನ್ನು ಜಾತಿಯ ಹೆಸರಿನಿಂದಲೂ ಗುರುತಿಸುವ ಪರಿ ಎಂದು ಹೇಳಬಹುದು. ಜಾತಿ ಮತ್ತು ವ್ಯಕ್ತಿಗಳನ್ನು ಜೀನಸ್ ಮತ್ತು ಸ್ಪೀಷೀಸ್ ಎಂದು ಪಾಶ್ಚಾತ್ತ್ಯರ ಪರಂಪರೆ ಹೆಸರಿಸಿದೆ.

[2] ಕನ್ನಡ ಛಂದಃಸ್ವರೂಪ, ಪು. ೧೭೦-೮೨; ಕನ್ನಡ ಛಂದಸ್ಸಿನ ಚರಿತ್ರೆ (ಸಂ. ೧), ಪು. ೩೧೯-೨೯; ಸೇಡಿಯಾಪು ಛಂದಃಸಂಪುಟ, ಪು. ೨೨೩-೩೧

To be continued.

 

   Next>>

Author(s)

About:

Dr. Ganesh is a 'shatavadhani' and one of India’s foremost Sanskrit poets and scholars. He writes and lectures extensively on various subjects pertaining to India and Indian cultural heritage. He is a master of the ancient art of avadhana and is credited with reviving the art in Kannada. He is a recipient of the Badarayana-Vyasa Puraskar from the President of India for his contribution to the Sanskrit language.

Prekshaa Publications

Karnataka’s celebrated polymath, D V Gundappa brings together in the fourth volume, some character sketches of the Dewans of Mysore preceded by an account of the political framework of the State before Independence and followed by a review of the political conditions of the State after 1940. These remarkable leaders of Mysore lived in a period that spans from the mid-nineteenth century to the...

Bharatiya Kavya-mimamseya Hinnele is a monograph on Indian Aesthetics by Mahamahopadhyaya N. Ranganatha Sharma. The book discusses the history and significance of concepts pivotal to Indian literary theory. It is equally useful to the learned and the laity.

Sahitya-samhite is a collection of literary essays in Kannada. The book discusses aestheticians such as Ananda-vardhana and Rajashekhara; Sanskrit scholars such as Mena Ramakrishna Bhat, Sridhar Bhaskar Varnekar and K S Arjunwadkar; and Kannada litterateurs such as DVG, S L Bhyrappa and S R Ramaswamy. It has a foreword by Shatavadhani Dr. R Ganesh.

The Mahābhārata is the greatest epic in the world both in magnitude and profundity. A veritable cultural compendium of Bhārata-varṣa, it is a product of the creative genius of Maharṣi Kṛṣṇa-dvaipāyana Vyāsa. The epic captures the experiential wisdom of our civilization and all subsequent literary, artistic, and philosophical creations are indebted to it. To read the Mahābhārata is to...

Shiva Rama Krishna

சிவன். ராமன். கிருஷ்ணன்.
இந்திய பாரம்பரியத்தின் முப்பெரும் கதாநாயகர்கள்.
உயர் இந்தியாவில் தலைமுறைகள் பல கடந்தும் கடவுளர்களாக போற்றப்பட்டு வழிகாட்டிகளாக விளங்குபவர்கள்.
மனித ஒற்றுமை நூற்றாண்டுகால பரிணாம வளர்ச்சியின் பரிமாணம்.
தனிநபர்களாகவும், குடும்ப உறுப்பினர்களாகவும், சமுதாய பிரஜைகளாகவும் நாம் அனைவரும் பரிமளிக்கிறோம்.
சிவன் தனிமனித அடையாளமாக அமைகிறான்....

ऋतुभिः सह कवयः सदैव सम्बद्धाः। विशिष्य संस्कृतकवयः। यथा हि ऋतवः प्रतिसंवत्सरं प्रतिनवतामावहन्ति मानवेषु तथैव ऋतुवर्णनान्यपि काव्यरसिकेषु कामपि विच्छित्तिमातन्वते। ऋतुकल्याणं हि सत्यमिदमेव हृदि कृत्वा प्रवृत्तम्। नगरजीवनस्य यान्त्रिकतां मान्त्रिकतां च ध्वनदिदं चम्पूकाव्यं गद्यपद्यमिश्रितमिति सुव्यक्तमेव। ऐदम्पूर्वतया प्रायः पुरीपरिसरप्रसृतानाम् ऋतूनां विलासोऽत्र प्रपञ्चितः। बेङ्गलूरुनामके...

The Art and Science of Avadhānam in Sanskrit is a definitive work on Sāhityāvadhānam, a form of Indian classical art based on multitasking, lateral thinking, and extempore versification. Dotted throughout with tasteful examples, it expounds in great detail on the theory and practice of this unique performing art. It is as much a handbook of performance as it is an anthology of well-turned...

This anthology is a revised edition of the author's 1978 classic. This series of essays, containing his original research in various fields, throws light on the socio-cultural landscape of Tamil Nadu spanning several centuries. These compelling episodes will appeal to scholars and laymen alike.
“When superstitious mediaevalists mislead the country about its judicial past, we have to...

The cultural history of a nation, unlike the customary mainstream history, has a larger time-frame and encompasses the timeless ethos of a society undergirding the course of events and vicissitudes. A major key to the understanding of a society’s unique character is an appreciation of the far-reaching contributions by outstanding personalities of certain periods – especially in the realms of...

Prekṣaṇīyam is an anthology of essays on Indian classical dance and theatre authored by multifaceted scholar and creative genius, Śatāvadhānī Dr. R Ganesh. As a master of śāstra, a performing artiste (of the ancient art of Avadhānam), and a cultured rasika, he brings a unique, holistic perspective to every discussion. These essays deal with the philosophy, history, aesthetics, and practice of...

Yaugandharam

इदं किञ्चिद्यामलं काव्यं द्वयोः खण्डकाव्ययोः सङ्कलनरूपम्। रामानुरागानलं हि सीतापरित्यागाल्लक्ष्मणवियोगाच्च श्रीरामेणानुभूतं हृदयसङ्क्षोभं वर्णयति । वात्सल्यगोपालकं तु कदाचिद्भानूपरागसमये घटितं यशोदाश्रीकृष्णयोर्मेलनं वर्णयति । इदम्प्रथमतया संस्कृतसाहित्ये सम्पूर्णं काव्यं...

Vanitakavitotsavah

इदं खण्डकाव्यमान्तं मालिनीछन्दसोपनिबद्धं विलसति। मेनकाविश्वामित्रयोः समागमः, तत्फलतया शकुन्तलाया जननम्, मातापितृभ्यां त्यक्तस्य शिशोः कण्वमहर्षिणा परिपालनं चेति काव्यस्यास्येतिवृत्तसङ्क्षेपः।

Vaiphalyaphalam

इदं खण्डकाव्यमान्तं मालिनीछन्दसोपनिबद्धं विलसति। मेनकाविश्वामित्रयोः समागमः, तत्फलतया शकुन्तलाया जननम्, मातापितृभ्यां त्यक्तस्य शिशोः कण्वमहर्षिणा परिपालनं चेति काव्यस्यास्येतिवृत्तसङ्क्षेपः।

Nipunapraghunakam

इयं रचना दशसु रूपकेष्वन्यतमस्य भाणस्य निदर्शनतामुपैति। एकाङ्करूपकेऽस्मिन् शेखरकनामा चित्रोद्यमलेखकः केनापि हेतुना वियोगम् अनुभवतोश्चित्रलेखामिलिन्दकयोः समागमं सिसाधयिषुः कथामाकाशभाषणरूपेण निर्वहति।

Bharavatarastavah

अस्मिन् स्तोत्रकाव्ये भगवन्तं शिवं कविरभिष्टौति। वसन्ततिलकयोपनिबद्धस्य काव्यस्यास्य कविकृतम् उल्लाघनाभिधं व्याख्यानं च वर्तते।

Karnataka’s celebrated polymath, D V Gundappa brings together in the third volume, some character sketches of great literary savants responsible for Kannada renaissance during the first half of the twentieth century. These remarkable...

Karnataka’s celebrated polymath, D V Gundappa brings together in the second volume, episodes from the lives of remarkable exponents of classical music and dance, traditional storytellers, thespians, and connoisseurs; as well as his...

Karnataka’s celebrated polymath, D V Gundappa brings together in the first volume, episodes from the lives of great writers, poets, literary aficionados, exemplars of public life, literary scholars, noble-hearted common folk, advocates...

Evolution of Mahabharata and Other Writings on the Epic is the English translation of S R Ramaswamy's 1972 Kannada classic 'Mahabharatada Belavanige' along with seven of his essays on the great epic. It tells the riveting...

Shiva-Rama-Krishna is an English adaptation of Śatāvadhāni Dr. R Ganesh's popular lecture series on the three great...

Bharatilochana

ಮಹಾಮಾಹೇಶ್ವರ ಅಭಿನವಗುಪ್ತ ಜಗತ್ತಿನ ವಿದ್ಯಾವಲಯದಲ್ಲಿ ಮರೆಯಲಾಗದ ಹೆಸರು. ಮುಖ್ಯವಾಗಿ ಶೈವದರ್ಶನ ಮತ್ತು ಸೌಂದರ್ಯಮೀಮಾಂಸೆಗಳ ಪರಮಾಚಾರ್ಯನಾಗಿ  ಸಾವಿರ ವರ್ಷಗಳಿಂದ ಇವನು ಜ್ಞಾನಪ್ರಪಂಚವನ್ನು ಪ್ರಭಾವಿಸುತ್ತಲೇ ಇದ್ದಾನೆ. ಭರತಮುನಿಯ ನಾಟ್ಯಶಾಸ್ತ್ರವನ್ನು ಅರ್ಥಮಾಡಿಕೊಳ್ಳಲು ಇವನೊಬ್ಬನೇ ನಮಗಿರುವ ಆಲಂಬನ. ಇದೇ ರೀತಿ ರಸಧ್ವನಿಸಿದ್ಧಾಂತವನ್ನು...

Vagarthavismayasvadah

“वागर्थविस्मयास्वादः” प्रमुखतया साहित्यशास्त्रतत्त्वानि विमृशति । अत्र सौन्दर्यर्यशास्त्रीयमूलतत्त्वानि यथा रस-ध्वनि-वक्रता-औचित्यादीनि सुनिपुणं परामृष्टानि प्रतिनवे चिकित्सकप्रज्ञाप्रकाशे। तदन्तर एव संस्कृतवाङ्मयस्य सामर्थ्यसमाविष्कारोऽपि विहितः। क्वचिदिव च्छन्दोमीमांसा च...

The Best of Hiriyanna

The Best of Hiriyanna is a collection of forty-eight essays by Prof. M. Hiriyanna that sheds new light on Sanskrit Literature, Indian...

Stories Behind Verses

Stories Behind Verses is a remarkable collection of over a hundred anecdotes, each of which captures a story behind the composition of a Sanskrit verse. Collected over several years from...