ಶಂಕರ ಮತ್ತು ಆನಂದವರ್ಧನ - 3

This article is part 3 of 6 in the series Shankaracharya and Anandavardhana

ನಿರ್ಗುಣಬ್ರಹ್ಮ-ಸಗುಣಬ್ರಹ್ಮ, ಧ್ವನಿ-ಗುಣೀಭೂತವ್ಯಂಗ್ಯ

ಶಂಕರ ಮತ್ತು ಆನಂದವರ್ಧನರ ಸಿದ್ಧಾಂತಗಳಿಗಿರುವ ಸರ್ವಸಮನ್ವಯದೃಷ್ಟಿ ಮತ್ತೂ ಒಂದು ಅಂಶದಲ್ಲಿದೆ. ಅದು ಬ್ರಹ್ಮಕ್ಕೆ ಸಗುಣತ್ವ ಮತ್ತು ನಿರ್ಗುಣತ್ವಗಳೆಂಬ ಎರಡು ಸ್ತರಗಳ ಕಲ್ಪಿಸುವಿಕೆ ಹಾಗೂ ವ್ಯಂಜನಾವ್ಯಾಪಾರದ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯ ಮತ್ತು ಅಪ್ರಾಧಾನ್ಯಗಳಿಗೆ ಅನುಸಾರವಾಗಿ ವ್ಯಂಗ್ಯ ಮತ್ತು ಗುಣೀಭೂತವ್ಯಂಗ್ಯ ಎಂಬ ಎರಡು ಹಂತಗಳ ರೂಪಿಸುವಿಕೆಯನ್ನು ಕುರಿತಿದೆ.[1]

ಈ ಮೂಲಕ ಶಂಕರರು ಕರ್ಮ, ಭಕ್ತಿ, ಧ್ಯಾನಗಳಂಥ ಎಲ್ಲ ಬಗೆಯ ಆರಾಧನೆ-ಉಪಾಸನೆಗಳನ್ನೂ ತಮ್ಮ ತತ್ತ್ವಕ್ಕೆ ಅವಿರೋಧವಾಗಿ ಹವಣಿಸಿದ್ದಾರೆ. ಹೀಗಾಗಿಯೇ ಸಕಲಕಲ್ಯಾಣಗುಣಗಳುಳ್ಳ ಸಗುಣಬ್ರಹ್ಮದ ಉಪಾಸನೆಯಂಥ ಸುಲಭದ ಮಾರ್ಗ ಸಮಸ್ತರಿಗೂ ಸಿದ್ಧವಾಗಿದೆ.[2] ಆಚಾರ್ಯರ ಔದಾರ್ಯ ಇಷ್ಟಕ್ಕೇ ನಿಲ್ಲದೆ ಸಗುಣಬ್ರಹ್ಮದ ಪ್ರತೀಕವಾಗಿ ಶಿವ, ವಿಷ್ಣು, ಶಕ್ತಿ, ಸೂರ್ಯ, ಸ್ಕಂದ, ಗಣಪತಿ ಎಂಬ ಆರು ಮುಖ್ಯ ದೇವತಾಸ್ವರೂಪಗಳನ್ನು ಷಣ್ಮತವೆಂಬ ಹೆಸರಿನಿಂದ ಲೋಕದಲ್ಲಿ ಪ್ರಚುರಪಡಿಸುವ ಮಟ್ಟಕ್ಕೆ ವ್ಯಾಪಿಸಿದೆ. ಪಂಚಾಯತನಪೂಜೆ ಇದರಲ್ಲಿಯೇ ಅಡಕವಾಗುತ್ತದೆ. ಅಷ್ಟೇಕೆ, ಈ ಆರು ದೇವತೆಗಳ ಪ್ರತೀಕಗಳಿಗೆ ಹೊರತಾದ ಮಿಕ್ಕೆಲ್ಲ ದೇವತೆಗಳನ್ನೂ ಸಗುಣಬ್ರಹ್ಮವಾಗಿ ಉಪಾಸಿಸಲು ಅವಕಾಶವಿದೆ. ಅಲ್ಲದೆ ವೇದಗಳಲ್ಲಿಯೇ ಪ್ರಸಿದ್ಧವಾದ ಇಂದ್ರ, ಅಗ್ನಿ, ಮಿತ್ರ, ವರುಣ ಮುಂತಾದ ಅಸಂಖ್ಯ ದೇವತೆಗಳನ್ನು ಶ್ರೌತಯಾಗಗಳ ಮೂಲಕ ಆರಾಧನೆ ಮಾಡುವ ಅವಕಾಶವೂ ದಕ್ಕಿದೆ. ಹೀಗೆ ಒಂದೆಡೆ ಶೈವ-ಶಾಕ್ತ-ವೈಷ್ಣವಗಳಂಥ ಆಗಮಗಳಿಗೆ ಅನುಸಾರವಾಗಿ, ಮತ್ತೊಂದೆಡೆ ಋಕ್-ಯಜುಸ್-ಸಾಮಾದಿ ವೇದಗಳಿಗೆ ಅನುಸಾರವಾಗಿ ನಡಸಬಲ್ಲ ಎಲ್ಲ ಬಗೆಯ ಇಜ್ಯ-ಪೂಜೆಗಳಿಗೂ ಆಚಾರ್ಯರು ಮುಕ್ತಮನಸ್ಸಿನ ಅವಕಾಶವಿತ್ತಿದ್ದಾರೆ. ಈ ತತ್ತ್ವವನ್ನು ಅವೈದಿಕಮತಗಳ ಉಪಾಸನಕ್ರಮಕ್ಕೂ ಯಥೋಚಿತವಾಗಿ ವಿಸ್ತರಿಸಲು ಸಾಧ್ಯ. ಇದು ದಾರ್ಶನಿಕ ಮತ್ತು ಕರ್ಮಕಾಂಡೀಯವಾಗಿ ಮಾತ್ರವಲ್ಲದೆ ಸಾಂಸ್ಕೃತಿಕವಾಗಿ ಕೂಡ ಸತ್ಪ್ರಭಾವಗಳನ್ನು ಬೆಳೆಸಿ ಸಮಾಜ ಹಾಗೂ ಜನಪದಗಳಲ್ಲಿ ಸಂತೋಷ-ಸಾಮರಸ್ಯಗಳನ್ನು ಹಬ್ಬಿಸಿದೆ.

ಇದೇ ರೀತಿ ಆನಂದವರ್ಧನನು ಗುಣ, ರೀತಿ, ಮಾರ್ಗ, ವೃತ್ತಿ, ಅಲಂಕಾರ, ವಕ್ರತೆ ಮೊದಲಾದ ಎಲ್ಲ ಕಾವ್ಯತತ್ತ್ವಗಳನ್ನೂ ಧ್ವನಿಸಿದ್ಧಾಂತಕ್ಕೆ ಅವಿರೋಧವಾಗಿ ರೂಪಿಸಿರುವುದು ಗಮನಾರ್ಹ. ವಿಶೇಷತಃ ಕುಂತಕನು ಹೆಸರಿಸುವ ಎಷ್ಟೋ ಬಗೆಯ ವಕ್ರತಾಪ್ರಕಾರಗಳು ಧ್ವನಿಪ್ರಭೇದಗಳಲ್ಲಿಯೇ ಅಡಕವಾಗುತ್ತವೆ. ಇವಕ್ಕೆ ಹೊರತಾದುವು ಗುಣೀಭೂತವ್ಯಂಗ್ಯದಲ್ಲಿ ಸಲ್ಲುತ್ತವೆ. ಇನ್ನು ದಂಡಿ-ವಾಮನಾದಿಗಳು ಪ್ರತಿಪಾದಿಸುವ ಗುಣ-ಮಾರ್ಗ-ರೀತಿಗಳು ವ್ಯಂಜಕಸಾಮಗ್ರಿಗಳಾಗಿ ಸಲ್ಲುತ್ತವೆ. ಭಾಮಹ, ರುದ್ರಟ, ಉದ್ಭಟಾದಿಗಳು ಎತ್ತಿಹಿಡಿಯುವ ಅಲಂಕಾರಗಳಂತೂ ಗುಣೀಭೂತವ್ಯಂಗ್ಯದಲ್ಲಿ ತಮ್ಮ ಸಾರ್ಥಕ್ಯವನ್ನು ಮತ್ತೂ ಸೊಗಸಾಗಿ ಕಂಡುಕೊಳ್ಳುತ್ತವೆ. ಕೋಮಲಾ, ಪರುಷಾ, ಉಪನಾಗರಿಕಾ ಮೊದಲಾದ ವರ್ಣವೃತ್ತಿಗಳಾಗಲಿ, ಬಗೆಬಗೆಯ ಛಂದಸ್ಸುಗಳಾಗಲಿ, ಪ್ರಾಸ-ಅನುಪ್ರಾಸಗಳಂಥ ಶಬ್ದಾಲಂಕಾರಗಳಾಗಲಿ, ಚೂರ್ಣಿಕಾ-ವೃತ್ತಗಂಧಿ-ಉತ್ಕಲಿಕೆಗಳಂಥ ಗದ್ಯಬಂಧದ ಬಗೆಗಳಾಗಲಿ ವ್ಯಂಜಕಸಾಮಗ್ರಿಗಳಾಗಿ ತಮ್ಮ ಅರ್ಥಪೂರ್ಣತೆಯನ್ನು ಸಾಬೀತು ಮಾಡಿಕೊಳ್ಳುತ್ತವೆ. ಒಟ್ಟಿನಲ್ಲಿ ರಸಪೋಷಕವಾದ ಯಾವುದೇ ಕಾವ್ಯತತ್ತ್ವವಾಗಲಿ ಧ್ವನಿ-ಗುಣೀಭೂತವ್ಯಂಗ್ಯಗಳಿಗೆ ಹೊರತಾಗಿ ನಿಲ್ಲುವುದಿಲ್ಲ. ರಸೈಕದೃಷ್ಟಿಯುಳ್ಳ ಗುಣೀಭೂತವ್ಯಂಗ್ಯವು ಧ್ವನಿಯದೇ ಒಂದು ಪ್ರಕಾರದಂತೆ ಕೂಡ ವರ್ತಿಸಬಲ್ಲುದೆಂದು ಹೇಳುವ ಮಟ್ಟಕ್ಕೆ ಧ್ವನಿಕಾರನ ಔದಾರ್ಯ ಪ್ರವರ್ತಿಸುತ್ತದೆ.[3] ಹೀಗಾಗಿ ಆನಂದವರ್ಧನನ ಕಾವ್ಯತತ್ತ್ವವು ಸಾಹಿತ್ಯರಚನೆಗೆ ತೊಡಗಿದ ಎಲ್ಲರನ್ನೂ ಕ್ರಮಕ್ರಮವಾಗಿ ರಸಭರಿತವಾದ ಕೃತಿಗಳ ನಿರ್ಮಿತಿಯತ್ತ ಪ್ರೇರಿಸುವುದಲ್ಲದೆ ಉತ್ತಮಸಾಹಿತ್ಯದ ಆಸ್ವಾದಕರನ್ನೆಲ್ಲ ಇದೇ ರೀತಿ ಸಜ್ಜುಗೊಳಿಸುತ್ತದೆ.

ಹೇಗೆ ಸಗುಣಬ್ರಹ್ಮದ ಉಪಾಸನೆಯನ್ನು ಕರ್ಮ-ಭಕ್ತಿಗಳ ಮೂಲಕ ಸಾಧಿಸಿಕೊಂಡವರು ಚಿತ್ತಶುದ್ಧಿಯನ್ನು ಗಳಿಸಿ ಆ ಬಳಿಕ ನಿರ್ಗುಣಬ್ರಹ್ಮವನ್ನು ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕರಿಸಿಕೊಳ್ಳಬಲ್ಲ ಮುಮುಕ್ಷುಗಳಾಗುವರೋ[4] ಹಾಗೆಯೇ ಗುಣೀಭೂತವ್ಯಂಗ್ಯಕಾವ್ಯಗಳ ವ್ಯಾಸಂಗದಿಂದ ಕ್ರಮವಾಗಿ ತಮ್ಮ ಸಾಹಿತ್ಯರುಚಿಯನ್ನು ಪರಿಷ್ಕರಿಸಿಕೊಂಡ ಓದುಗರು ವ್ಯಂಜನಾವ್ಯಾಪಾರದ ಮೂಲಕ ಸಿದ್ಧವಾಗುವ ರಸದ ಆಸ್ವಾದನೆಗೆ ಅರ್ಹರಾಗುವ ಸಹೃದಯರೆನಿಸುತ್ತಾರೆ. ಹೀಗೆ ಮುಮುಕ್ಷುಗಳಿಗೂ ಸಹೃದಯರಿಗೂ ಪರಮಲಕ್ಷ್ಯವನ್ನು ಸೋಪಾನಕ್ರಮದಲ್ಲಿ ಕಲ್ಪಿಸಿಕೊಟ್ಟ ಶ್ರೇಯಸ್ಸು ಶಂಕರ-ಆನಂದವರ್ಧನರದು.

ಅವಿರೋಧ-ಸಮನ್ವಯ

ಶಂಕರರು ಗೌಡಪಾದರ ಕಾರಿಕೆಯೊಂದಕ್ಕೆ ವಿವರಣೆ ಬರೆಯುತ್ತ ತಮ್ಮ ಆತ್ಮೈಕದರ್ಶನವು ಯಾರಿಗೂ ವಿರೋಧಿಯಾಗದೆಂಬ ನಿರ್ವೈರಸಿದ್ಧಿಯನ್ನು ಮನಮುಟ್ಟುವಂತೆ ಬಣ್ಣಿಸುತ್ತಾರೆ.[5] ಇದಕ್ಕೆ ಕಾರಣ ಸಚ್ಚಿದಾನಂದಘನವಾದ ಬ್ರಹ್ಮವಸ್ತು ಅದ್ವಿತೀಯ ಮತ್ತು ಅಪ್ರತಿದ್ವಂದ್ವ. ಇದೇ ರೀತಿ ಆನಂದವರ್ಧನನು ಸೌಂದರ್ಯದ ಹೃದಯವೆನಿಸಿದ ರಸಧ್ವನಿಯ ದೃಷ್ಟಿ ಮಾಗಿದ ಬಳಿಕ ಅಭಿವ್ಯಕ್ತಿಯ ಯಾವುದೇ ಅಂಶವೂ ತನ್ನ ಪ್ರಾಮುಖ್ಯ-ಅಪ್ರಾಮುಖ್ಯಗಳಿಗೆ ಹೊರತಾಗಿ ವ್ಯಂಜಕವಾಗಿ ಪರಿಣಮಿಸುವುದು ಎಂಬ ಕಾಣ್ಕೆಯನ್ನು ನೀಡುತ್ತಾನೆ.[6] ಉಭಯತ್ರ ತೋರುವುದು ಅವಿರೋಧ ಮತ್ತು ಸಮನ್ವಯಗಳೇ.   

ಶಂಕರ-ಆನಂದವರ್ಧನರ ಸಮನ್ವಯ ಮತ್ತು ಅವಿರೋಧದೃಷ್ಟಿಗಳ ಪರಾಕಾಷ್ಠೆಯಾಗಿ ಅವರದೇ ಕೃತಿಗಳಿಂದ ಒಂದು ಸಂದರ್ಭವನ್ನು ಉಲ್ಲೇಖಿಸಬಹುದು. ಈ ಮೂಲಕ ಅವರ ಹೃದಯವೈಶಾಲ್ಯ ಮತ್ತು ಅವರಿಂದ ಪ್ರತಿಪಾದಿತವಾದ ತತ್ತ್ವಗಳ ವಿಶ್ವಜನೀನತೆ ಸ್ಪಷ್ಟವಾಗುತ್ತವೆ.

ಶಾರೀರಕಸೂತ್ರಗಳ ಕಟ್ಟಕಡೆಯ ಸೂತ್ರ “ಅನಾವೃತ್ತಿಃ ಶಬ್ದಾದನಾವೃತ್ತಿಃ ಶಬ್ದಾತ್” (4.4.22) ಎಂದು. ಇದಕ್ಕೆ ಭಾಷ್ಯ ಬರೆಯುತ್ತ ಶಂಕರರು ಸಮ್ಯಗ್ದರ್ಶನವಿಧ್ವಸ್ತತಮಸಾಂ ತು ನಿತ್ಯಸಿದ್ಧನಿರ್ವಾಣಪರಾಯಣಾನಾಂ ಸಿದ್ಧೈವ ಅನಾವೃತ್ತಿಃ | ತದಾಶ್ರಯೇಣೈವ ಹಿ ಸಗುಣಶರಣಾನಾಮಪಿ ಅನಾವೃತ್ತಿಸಿದ್ಧಿರಿತಿ || ಎನ್ನುತ್ತಾರೆ. ಈ ಪ್ರಕಾರ ನಿರ್ಗುಣಬ್ರಹ್ಮವನ್ನು ಉಪಾಸಿಸುವ ಜ್ಞಾನಿಗಳಿಗೆ ಮೋಕ್ಷವು ಜೀವನ್ಮುಕ್ತಿಯ ರೂಪದಲ್ಲಿ ಸಿದ್ಧವಾಗಿಯೇ ಇದೆ; ಸಗುಣಬ್ರಹ್ಮವನ್ನು ಆರಾಧಿಸುವ ಉಳಿದೆಲ್ಲರಿಗೆ ಕೂಡ ಕ್ರಮಮುಕ್ತಿ ಸಾಧ್ಯ. ಹೀಗೆ ತಮ್ಮ ಸಿದ್ಧಾಂತವನ್ನು ಸಾಕ್ಷಾತ್ತಾಗಿ ಹಿಡಿಯಲಾಗದವರಿಗೂ ಮೋಕ್ಷದ ಸಾಧ್ಯತೆಯನ್ನು ಕಲ್ಪಿಸಿರುವುದು ಭಗವತ್ಪಾದರ ಉದಾರತೆ.  

ಧ್ವನ್ಯಾಲೋಕದ ಕಡೆಕಡೆಯಲ್ಲಿ ಆನಂದವರ್ಧನನು ಕವಿಪ್ರತಿಭೆಯ ಆನಂತ್ಯವನ್ನು ವರ್ಣಿಸುತ್ತ ಧ್ವನಿ ಮತ್ತು ಗುಣೀಭೂತವ್ಯಂಗ್ಯ ಎಂಬ ಎರಡೂ ಬಗೆಗಳನ್ನು ಆಶ್ರಯಿಸಿಕೊಂಡು ಕಾವ್ಯರಚನೆ ಮಾಡಬಲ್ಲ ಪ್ರತಿಭಾಶಾಲಿಗಳಿಗೆ ವೈವಿಧ್ಯವನ್ನು ತರಲು ಕಷ್ಟವೇ ಇಲ್ಲವೆಂದು ಸಾರುತ್ತಾನೆ. ಇಲ್ಲಿ ಅಭಿಧೆ-ಲಕ್ಷಣೆಗಳನ್ನೂ ಒಗ್ಗೂಡಿಸಿಕೊಂಡು ದೇಶ-ಕಾಲ-ವಸ್ತುಗಳ ವೈಚಿತ್ರ್ಯದ ನೆರವಿನಿಂದ ಅನಂತಪ್ರಕಾರದ ಕಾವ್ಯಗಳನ್ನು ಸೃಜಿಸಬಲ್ಲ ಸಾಧ್ಯತೆಯನ್ನೂ ನೆನಪಿಸುತ್ತಾನೆ: ಧ್ವನೇರಿತ್ಥಂ ಗುಣೀಭೂತವ್ಯಂಗ್ಯಸ್ಯ ಚ ಸಮಾಶ್ರಯಾತ್ | ನ ಕಾವ್ಯಾರ್ಥವಿರಾಮೋಸ್ತಿ ಯದಿ ಸ್ಯಾತ್ ಪ್ರತಿಭಾಗುಣಃ || ಅವಸ್ಥಾದೇಶಕಾಲಾದಿವಿಶೇಷೈರಪಿ ಜಾಯತೇ | ಆನಂತ್ಯಮೇವ ವಾಚ್ಯಸ್ಯ ಶುದ್ಧಸ್ಯಾಪಿ ಸ್ವಭಾವತಃ || (4.6,7). ವ್ಯಂಜನಾವ್ಯಾಪಾರವನ್ನು ಒಲ್ಲದ ಅಥವಾ ಆಂಶಿಕವಾಗಿ ಗ್ರಹಿಸುವ ಕವಿಗಳ ಕೃತಿಗಳೂ ಧ್ವನಿತತ್ತ್ವದೊಡನೆ ಬೆಸೆದುಕೊಂಡು ಆಸ್ವಾದ್ಯವಾಗುತ್ತವೆಂಬ ಈ ಕಾಣ್ಕೆ ಆನಂದವರ್ಧನನ ಹೃದಯವಂತಿಕೆಗೆ ದೊಡ್ಡ ನಿದರ್ಶನ.

ಅಧ್ಯಾರೋಪ-ಅಪವಾದ

ಶಂಕರರು ತಮ್ಮ ವೇದಾಂತಪ್ರಕ್ರಿಯೆಯನ್ನು ಅಧ್ಯಾರೋಪ-ಅಪವಾದವಿವೇಕವೆಂದು ಮತ್ತೆ ಮತ್ತೆ ಬಣ್ಣಿಸಿದ್ದಾರೆ.[7] ಇದನ್ನು ಮಹಾತರ್ಕವೆಂದೂ ಹೆಸರಿಸಿದ್ದಾರೆ.[8] ಸಚ್ಚಿದಾನಂದಘನವೆನಿಸಿದ ಬ್ರಹ್ಮದಲ್ಲಿ ಅಧ್ಯಸ್ತವಾಗಿರುವ ಬ್ರಹ್ಮೇತರವಾದ ನಾಮ-ರೂಪಗಳನ್ನು ಅಪಾಕರಿಸುತ್ತ ಬಂದಂತೆ ನಾವು ಜೀವ-ಜಗತ್ತುಗಳೆಂಬ ಸ್ಥಿತಿಯಿಂದ ಬ್ರಹ್ಮದತ್ತ ಸಾಗಿ ಬ್ರಹ್ಮವೇ ಆಗಿಬಿಡುತ್ತೇವೆ. ಇದೇ ರೀತಿ ಆನಂದವರ್ಧನನು ನಿರೂಪಿಸುವ ಧ್ವನಿಪ್ರಕ್ರಿಯೆಯು ಅಭಿಧಾವೃತ್ತಿಯಿಂದ ಹೊರಡುವ ವಾಚ್ಯಾರ್ಥವನ್ನು ಮೀರಿ, ಲಕ್ಷಣಾವೃತ್ತಿಯಿಂದ ಸ್ಫುರಿಸುವ ಲಕ್ಷ್ಯಾರ್ಥವನ್ನೂ ದಾಟಿ ವ್ಯಂಜನಾವ್ಯಾಪಾರದಿಂದ ಪ್ರತೀತವಾಗುವ ರಸವನ್ನು ನಮಗೆ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕರಿಸಿಕೊಡುತ್ತದೆ.[9] ಅಲ್ಲದೆ ವಸ್ತುಧ್ವನಿ ಮತ್ತು ಅಲಂಕಾರಧ್ವನಿಗಳು ಕಟ್ಟಕಡೆಗೆ ರಸಾದಿಧ್ವನಿಯಲ್ಲಿಯೇ ಪರ್ಯವಸಿಸಬೇಕೆಂಬ ಸತ್ಯವನ್ನೂ ತಿಳಿಸುತ್ತದೆ.

ಹೆಚ್ಚೇನು, ಸಾಮಾನ್ಯಸ್ತರದ ಅರ್ಥಾಲಂಕಾರದಲ್ಲಿ ಕೂಡ ಇರುವುದು ಅಧ್ಯಾರೋಪವೇ. ಇದನ್ನು ಅಪಾಕರಿಸಿದ ಬಳಿಕ ನಮಗುಂಟಾಗುವ ಆಹ್ಲಾದ ವಸ್ತುತಃ ಗುಣೀಭೂತವ್ಯಂಗ್ಯವು ತಂದೀಯುವ ರಸಸ್ಪರ್ಶವೇ ಆಗಿದೆ. ಸೋದಾಹರಣವಾಗಿ ಹೇಳುವುದಾದರೆ, “ಮುಖವು ಚಂದ್ರಬಿಂಬದಂತಿದೆ” ಎಂಬ ಸರಳವಾದ ಧರ್ಮಲುಪ್ತೋಪಮೆಯಲ್ಲಿ ಉಪಮೇಯವಾದ ಮುಖದ ಮೇಲೆ ಉಪಮಾನವೆನಿಸಿದ ಚಂದ್ರಬಿಂಬ ಅಧ್ಯಸ್ತವಾಗಿದೆ. ಆದರೆ ನಾವು ಈ ಅಧ್ಯಾಸವನ್ನೇ ಸತ್ಯವೆಂದು ಭಾವಿಸದೆ ಚಂದ್ರಬಿಂಬದಲ್ಲಿರುವ ಮುಖೇತರವಾದ ಅನೇಕಧರ್ಮಗಳನ್ನು ಅಪಾಕರಿಸಿಕೊಂಡು ಆ ಬಿಂಬದ ಜೀವಾಳವೆನಿಸಿದ ಕಾಂತಿ, ಶೈತ್ಯ ಮತ್ತು ಸಂತೋಷಕಾರಿ ಗುಣಗಳನ್ನಷ್ಟೇ ಉಳಿಸಿಕೊಂಡು ಈ ಮೂಲಕ ಮುಖದಲ್ಲಿ ಕೂಡ ಇವೇ ಧರ್ಮಗಳು ಇವೆಯೆಂದರಿತು ಅದರ ಸೌಂದರ್ಯವನ್ನು ಆಸ್ವಾದಿಸುತ್ತೇವೆ. ಹೀಗೆ ಕಾವ್ಯಾನುಭವದಲ್ಲಿ ಹೆಜ್ಜೆಹೆಜ್ಜೆಗೂ ಅಧ್ಯಾರೋಪ ಮತ್ತು ಅಪವಾದಗಳ ಸರಣಿ ಸಾಗುತ್ತಲೇ ಇರುತ್ತದೆ.

ಈ ತರ್ಕವನ್ನು ನಾಟಕದ ಪಾತ್ರಗಳಿಗೂ ಅನ್ವಯಿಸಬಹುದು. ನಾವು ರಾಮ-ಸೀತೆಯರ ಭೂಮಿಕೆಗಳನ್ನು ನಿರ್ವಹಿಸುವ ನಟ-ನಟಿಯರ ಮೇಲೆ ಆಯಾ ಪಾತ್ರಗಳ ರೀತಿ-ನೀತಿಗಳನ್ನು ಆರೋಪಿಸಿದ ಬಳಿಕ ಅಭಿನವಗುಪ್ತನು ನಿರೂಪಿಸುವ ಅಭಿವ್ಯಕ್ತಿವಾದದ ಪ್ರಕಾರ ರಸಾಸ್ವಾದನೆಯನ್ನು ಮಾಡುವಾಗ ಈ ಎಲ್ಲ ಅಧ್ಯಾಸಗಳನ್ನೂ ಅಪಾಕರಿಸಿಕೊಂಡು ನಮ್ಮದಾದ ಸ್ಥಾಯಿಭಾವಗಳನ್ನೇ ರಾಗ-ದ್ವೇಷಗಳಿಲ್ಲದೆ ಅನುಭವಿಸುತ್ತಿರುತ್ತೇವೆ. ಈ ಬಗೆಯ ಕಾಣ್ಕೆ ನಮಗೆ ಸಾಧ್ಯವಾಗುವುದು ಸಹೃದಯತೆಯೆಂಬ ಶಕ್ತಿಯಿಂದ. ಆದುದರಿಂದಲೇ ಲೋಕದಲ್ಲಿ ವ್ಯಾವಹಾರಿಕಸತ್ತೆ ಮತ್ತು ಪ್ರಾತಿಭಾಸಿಕಸತ್ತೆಗಳ ಸ್ತರದಲ್ಲಿಯೇ ಕಳೆದುಹೋದ ನಮ್ಮದೇ ಆದ ಆನಂದವು ಕಲೆ-ಸಾಹಿತ್ಯಗಳಲ್ಲಿ ಆಹಾರ್ಯಸತ್ತೆಯ ಮೂಲಕ ನಮಗೆ ದಕ್ಕುತ್ತದೆ. ಹೀಗೆ ಕಲೆಯಲ್ಲಷ್ಟೇ ನಾವು ಕಂಡುಕೊಳ್ಳಬಲ್ಲ ಆಹಾರ್ಯಸತ್ತೆಯನ್ನು ಜಗತ್ತಿನಲ್ಲಿಯೂ ಕಾಣುವಂತಾದರೆ ಅದು ನಮಗೆ ಪರಮಾರ್ಥಸತ್ತೆಯನ್ನೇ ತೋರ್ಪಡಿಸಿಕೊಟ್ಟು ತನ್ಮೂಲಕ ಬ್ರಹ್ಮಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರವನ್ನು ಒದಗಿಸುತ್ತದೆ. ಇದು ಶಂಕರರ ದರ್ಶನಕ್ಕೆ ಅನುಗುಣವಾಗಿದೆ. ಹೀಗೆ ಆನಂದವರ್ಧನನು ಶಂಕರರ ತತ್ತ್ವಕ್ಕೆ ಅತ್ಯುತ್ತಮವಾದ ಉದಾಹರಣೆಯಾಗಿಯೂ ಅದನ್ನು ಅರಿಯಲು ಒಳ್ಳೆಯ ಉಪಕ್ರಮವಾಗಿಯೂ ಪರಿಣಮಿಸುತ್ತಾನೆ.   



[1] ದ್ವಿರೂಪಂ ಹಿ ಬ್ರಹ್ಮಾವಗಮ್ಯತೇ ನಾಮರೂಪವಿಕಾರಭೇದೋಪಾಧಿವಿಶಿಷ್ಟಂ ತದ್ವಿಪರೀತಂ ಚ ಸರ್ವೋಪಾಧಿವಿವರ್ಜಿತಮ್ || (ಶಾರೀರಕಭಾಷ್ಯ, 1.1.12)

ಯತ್ರಾರ್ಥಃ ಶಬ್ದೋ ವಾ ತಮರ್ಥಮುಪಸರ್ಜನೀಕೃತಸ್ವಾರ್ಥೌ | ವ್ಯಂಕ್ತಃ ಕಾವ್ಯವಿಶೇಷಃ ಸ ಧ್ವನಿರಿತಿ ಸೂರಿಭಿಃ ಕಥಿತಃ || (ಧ್ವನ್ಯಾಲೋಕ, 1.13)

ಪ್ರಕಾರೋನ್ಯೋ ಗುಣೀಭೂತವ್ಯಂಗ್ಯಃ ಕಾವ್ಯಸ್ಯ ದೃಶ್ಯತೇ | ಯತ್ರ ವ್ಯಂಗ್ಯಾನ್ವಯೇ ವಾಚ್ಯಚಾರುತ್ವಂ ಸ್ಯಾತ್ ಪ್ರಕರ್ಷವತ್ || (ಧ್ವನ್ಯಾಲೋಕ, 3.34)

[2] ನಿರ್ಗುಣಮಪಿ ಸದ್ಬ್ರಹ್ಮ ನಾಮರೂಪಗತೈರ್ಗುಣೈಃ ಸಗುಣಮುಪಾಸನಾರ್ಥಂ ತತ್ರ ತತ್ರೋಪದಿಶ್ಯತೇ | ಸರ್ವಗತಸ್ಯಾಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಉಪಲಬ್ಧ್ಯರ್ಥಂ ಸ್ಥಾನವಿಶೇಷೋ ನ ವಿರುದ್ಧ್ಯತೇ, ಶಾಲಗ್ರಾಮ ಇವ ವಿಷ್ಣೋಃ || (ಶಾರೀರಕಭಾಷ್ಯ, 1.2.14)

[3] ಪ್ರಕಾರೋಯಂ ಗುಣೀಭೂತವ್ಯಂಗ್ಯೋಪಿ ಧ್ವನಿರೂಪತಾಮ್ | ಧತ್ತೇ ರಸಾದಿತಾತ್ಪರ್ಯಪರ್ಯಾಲೋಚನಯಾ ಪುನಃ || (ಧ್ವನ್ಯಾಲೋಕ, 3.40)

[4] ತಾನ್ಯೇತಾನ್ಯುಪಾಸನಾನಿ ಸತ್ತ್ವಶುದ್ಧಿಕರತ್ವೇನ ವಸ್ತುತತ್ತ್ವಾವಭಾಸಕತ್ವಾತ್ ಅದ್ವೈತಜ್ಞಾನೋಪಕಾರಕಾಣಿ ಆಲಂಬನವಿಷಯತ್ವಾತ್ ಸುಸಾಧ್ಯಾನಿ || (ಛಾಂದೋಗ್ಯೋಪನಿಷದ್ಭಾಷ್ಯ, 1.1.1)

[5] ತೈರನ್ಯೋನ್ಯವಿರೋಧಿಭಿರಸ್ಮದೀಯೋಯಂ ವೈದಿಕಃ ಸರ್ವಾನನ್ಯತ್ವಾದ್ ಆತ್ಮೈಕದರ್ಶನಪಕ್ಷೋ ನ ವಿರುದ್ಧ್ಯತೇ, ಯಥಾ ಸ್ವಹಸ್ತಪಾದಾದಿಭಿಃ || (ಮಾಂಡೂಕ್ಯಕಾರಿಕಾಭಾಷ್ಯ, 3.17)

[6] ಸುಪ್ತಿಙ್ವಚನಸಂಬಂಧೈಸ್ತಥಾ ಕಾರಕಶಕ್ತಿಭಿಃ | ಕೃತ್ತದ್ಧಿತಸಮಾಸೈಶ್ಚ ದ್ಯೋತ್ಯೋಲಕ್ಷ್ಯಕ್ರಮಃ ಕ್ವಚಿತ್ || (ಧ್ವನ್ಯಾಲೋಕ, 3.16)

[7] ತಥಾ ಹಿ ಸಂಪ್ರದಾಯವಿದಾಂ ವಚನಮ್ – ಅಧ್ಯಾರೋಪಾಪವಾದಾಭ್ಯಾಂ ನಿಷ್ಪ್ರಪಂಚಂ ಪ್ರಪಂಚ್ಯತೇ || (ಭಗವದ್ಗೀತಾಭಾಷ್ಯ, 13.13)

[8] ಇದಾನೀಂ ಜಾಗ್ರತ್ಸ್ವಪ್ನಾದಿದ್ವಾರೇಣೈವ ಮಹತಾ ತರ್ಕೇಣ ವಿಸ್ತಾರಿತೋಧಿಗಮಃ ಕರ್ತವ್ಯಃ | (ಬೃಹದಾಣ್ಯಕೋಪನಿಷದ್ಭಾಷ್ಯ 4.3.1)

[9] ಸರ್ವಾಸು ಹ್ಯುಪನಿಷತ್ಸು ಜ್ಞೇಯಂ ಬ್ರಹ್ಮ “ನೇತಿ ನೇತಿ”, “ಅಸ್ಥೂಲಮನಣು” ಇತ್ಯಾದಿವಿಶೇಷಪ್ರತಿಷೇಧೇನೈವ ನಿರ್ದಿಶ್ಯತೇ, ನ “ಇದಂ ತತ್” ಇತಿ | ವಾಚೋಗೋಚರತ್ವಾತ್ | (ಭಗವದ್ಗೀತಾಭಾಷ್ಯ, 13.12).

ಯದಾ ಪುನಃ ಸ್ವರೂಪಮೇವ ನಿರ್ದಿದಿಕ್ಷಿತಂ ಭವತಿ ನಿರಸ್ತಸರ್ವೋಪಾಧಿವಿಶೇಷಂ ತದಾ ನ ಶಕ್ಯತೇ ಕೇನಚಿದಪಿ ಪ್ರಕಾರೇಣ ನಿರ್ದೇಷ್ಟುಮ್ | ತದಾ ಅಯಮೇವಾಭ್ಯುಪಾಯೋ ಯದುತ ಪ್ರಾಪ್ತನಿರ್ದೇಶಪ್ರತಿಕ್ಷೇಪದ್ವಾರೇಣ ನೇತಿ ನೇತೀತಿ ನಿರ್ದೇಶಃ || (ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕೋಪನಿಷದ್ಭಾಷ್ಯ, 2.3.6)

ಪ್ರತೀಯಮಾನಂ ಪುನರನ್ಯದೇವ ವಸ್ತ್ವಸ್ತಿ ವಾಣೀಷು ಮಹಾಕವೀನಾಮ್ | ಯತ್ತತ್ಪ್ರಸಿದ್ಧಾವಯವಾತಿರಿಕ್ತಂ ವಿಭಾತಿ ಲಾವಣ್ಯಮಿವಾಂಗನಾಸು || (ಧ್ವನ್ಯಾಲೋಕ, 1.4).

To be continued.

 

Author(s)

About:

Dr. Ganesh is a 'shatavadhani' and one of India’s foremost Sanskrit poets and scholars. He writes and lectures extensively on various subjects pertaining to India and Indian cultural heritage. He is a master of the ancient art of avadhana and is credited with reviving the art in Kannada. He is a recipient of the Badarayana-Vyasa Puraskar from the President of India for his contribution to the Sanskrit language.

Prekshaa Publications

Karnataka’s celebrated polymath, D V Gundappa brings together in the fourth volume, some character sketches of the Dewans of Mysore preceded by an account of the political framework of the State before Independence and followed by a review of the political conditions of the State after 1940. These remarkable leaders of Mysore lived in a period that spans from the mid-nineteenth century to the...

Bharatiya Kavya-mimamseya Hinnele is a monograph on Indian Aesthetics by Mahamahopadhyaya N. Ranganatha Sharma. The book discusses the history and significance of concepts pivotal to Indian literary theory. It is equally useful to the learned and the laity.

Sahitya-samhite is a collection of literary essays in Kannada. The book discusses aestheticians such as Ananda-vardhana and Rajashekhara; Sanskrit scholars such as Mena Ramakrishna Bhat, Sridhar Bhaskar Varnekar and K S Arjunwadkar; and Kannada litterateurs such as DVG, S L Bhyrappa and S R Ramaswamy. It has a foreword by Shatavadhani Dr. R Ganesh.

The Mahābhārata is the greatest epic in the world both in magnitude and profundity. A veritable cultural compendium of Bhārata-varṣa, it is a product of the creative genius of Maharṣi Kṛṣṇa-dvaipāyana Vyāsa. The epic captures the experiential wisdom of our civilization and all subsequent literary, artistic, and philosophical creations are indebted to it. To read the Mahābhārata is to...

Shiva Rama Krishna

சிவன். ராமன். கிருஷ்ணன்.
இந்திய பாரம்பரியத்தின் முப்பெரும் கதாநாயகர்கள்.
உயர் இந்தியாவில் தலைமுறைகள் பல கடந்தும் கடவுளர்களாக போற்றப்பட்டு வழிகாட்டிகளாக விளங்குபவர்கள்.
மனித ஒற்றுமை நூற்றாண்டுகால பரிணாம வளர்ச்சியின் பரிமாணம்.
தனிநபர்களாகவும், குடும்ப உறுப்பினர்களாகவும், சமுதாய பிரஜைகளாகவும் நாம் அனைவரும் பரிமளிக்கிறோம்.
சிவன் தனிமனித அடையாளமாக அமைகிறான்....

ऋतुभिः सह कवयः सदैव सम्बद्धाः। विशिष्य संस्कृतकवयः। यथा हि ऋतवः प्रतिसंवत्सरं प्रतिनवतामावहन्ति मानवेषु तथैव ऋतुवर्णनान्यपि काव्यरसिकेषु कामपि विच्छित्तिमातन्वते। ऋतुकल्याणं हि सत्यमिदमेव हृदि कृत्वा प्रवृत्तम्। नगरजीवनस्य यान्त्रिकतां मान्त्रिकतां च ध्वनदिदं चम्पूकाव्यं गद्यपद्यमिश्रितमिति सुव्यक्तमेव। ऐदम्पूर्वतया प्रायः पुरीपरिसरप्रसृतानाम् ऋतूनां विलासोऽत्र प्रपञ्चितः। बेङ्गलूरुनामके...

The Art and Science of Avadhānam in Sanskrit is a definitive work on Sāhityāvadhānam, a form of Indian classical art based on multitasking, lateral thinking, and extempore versification. Dotted throughout with tasteful examples, it expounds in great detail on the theory and practice of this unique performing art. It is as much a handbook of performance as it is an anthology of well-turned...

This anthology is a revised edition of the author's 1978 classic. This series of essays, containing his original research in various fields, throws light on the socio-cultural landscape of Tamil Nadu spanning several centuries. These compelling episodes will appeal to scholars and laymen alike.
“When superstitious mediaevalists mislead the country about its judicial past, we have to...

The cultural history of a nation, unlike the customary mainstream history, has a larger time-frame and encompasses the timeless ethos of a society undergirding the course of events and vicissitudes. A major key to the understanding of a society’s unique character is an appreciation of the far-reaching contributions by outstanding personalities of certain periods – especially in the realms of...

Prekṣaṇīyam is an anthology of essays on Indian classical dance and theatre authored by multifaceted scholar and creative genius, Śatāvadhānī Dr. R Ganesh. As a master of śāstra, a performing artiste (of the ancient art of Avadhānam), and a cultured rasika, he brings a unique, holistic perspective to every discussion. These essays deal with the philosophy, history, aesthetics, and practice of...

Yaugandharam

इदं किञ्चिद्यामलं काव्यं द्वयोः खण्डकाव्ययोः सङ्कलनरूपम्। रामानुरागानलं हि सीतापरित्यागाल्लक्ष्मणवियोगाच्च श्रीरामेणानुभूतं हृदयसङ्क्षोभं वर्णयति । वात्सल्यगोपालकं तु कदाचिद्भानूपरागसमये घटितं यशोदाश्रीकृष्णयोर्मेलनं वर्णयति । इदम्प्रथमतया संस्कृतसाहित्ये सम्पूर्णं काव्यं...

Vanitakavitotsavah

इदं खण्डकाव्यमान्तं मालिनीछन्दसोपनिबद्धं विलसति। मेनकाविश्वामित्रयोः समागमः, तत्फलतया शकुन्तलाया जननम्, मातापितृभ्यां त्यक्तस्य शिशोः कण्वमहर्षिणा परिपालनं चेति काव्यस्यास्येतिवृत्तसङ्क्षेपः।

Vaiphalyaphalam

इदं खण्डकाव्यमान्तं मालिनीछन्दसोपनिबद्धं विलसति। मेनकाविश्वामित्रयोः समागमः, तत्फलतया शकुन्तलाया जननम्, मातापितृभ्यां त्यक्तस्य शिशोः कण्वमहर्षिणा परिपालनं चेति काव्यस्यास्येतिवृत्तसङ्क्षेपः।

Nipunapraghunakam

इयं रचना दशसु रूपकेष्वन्यतमस्य भाणस्य निदर्शनतामुपैति। एकाङ्करूपकेऽस्मिन् शेखरकनामा चित्रोद्यमलेखकः केनापि हेतुना वियोगम् अनुभवतोश्चित्रलेखामिलिन्दकयोः समागमं सिसाधयिषुः कथामाकाशभाषणरूपेण निर्वहति।

Bharavatarastavah

अस्मिन् स्तोत्रकाव्ये भगवन्तं शिवं कविरभिष्टौति। वसन्ततिलकयोपनिबद्धस्य काव्यस्यास्य कविकृतम् उल्लाघनाभिधं व्याख्यानं च वर्तते।

Karnataka’s celebrated polymath, D V Gundappa brings together in the third volume, some character sketches of great literary savants responsible for Kannada renaissance during the first half of the twentieth century. These remarkable...

Karnataka’s celebrated polymath, D V Gundappa brings together in the second volume, episodes from the lives of remarkable exponents of classical music and dance, traditional storytellers, thespians, and connoisseurs; as well as his...

Karnataka’s celebrated polymath, D V Gundappa brings together in the first volume, episodes from the lives of great writers, poets, literary aficionados, exemplars of public life, literary scholars, noble-hearted common folk, advocates...

Evolution of Mahabharata and Other Writings on the Epic is the English translation of S R Ramaswamy's 1972 Kannada classic 'Mahabharatada Belavanige' along with seven of his essays on the great epic. It tells the riveting...

Shiva-Rama-Krishna is an English adaptation of Śatāvadhāni Dr. R Ganesh's popular lecture series on the three great...

Bharatilochana

ಮಹಾಮಾಹೇಶ್ವರ ಅಭಿನವಗುಪ್ತ ಜಗತ್ತಿನ ವಿದ್ಯಾವಲಯದಲ್ಲಿ ಮರೆಯಲಾಗದ ಹೆಸರು. ಮುಖ್ಯವಾಗಿ ಶೈವದರ್ಶನ ಮತ್ತು ಸೌಂದರ್ಯಮೀಮಾಂಸೆಗಳ ಪರಮಾಚಾರ್ಯನಾಗಿ  ಸಾವಿರ ವರ್ಷಗಳಿಂದ ಇವನು ಜ್ಞಾನಪ್ರಪಂಚವನ್ನು ಪ್ರಭಾವಿಸುತ್ತಲೇ ಇದ್ದಾನೆ. ಭರತಮುನಿಯ ನಾಟ್ಯಶಾಸ್ತ್ರವನ್ನು ಅರ್ಥಮಾಡಿಕೊಳ್ಳಲು ಇವನೊಬ್ಬನೇ ನಮಗಿರುವ ಆಲಂಬನ. ಇದೇ ರೀತಿ ರಸಧ್ವನಿಸಿದ್ಧಾಂತವನ್ನು...

Vagarthavismayasvadah

“वागर्थविस्मयास्वादः” प्रमुखतया साहित्यशास्त्रतत्त्वानि विमृशति । अत्र सौन्दर्यर्यशास्त्रीयमूलतत्त्वानि यथा रस-ध्वनि-वक्रता-औचित्यादीनि सुनिपुणं परामृष्टानि प्रतिनवे चिकित्सकप्रज्ञाप्रकाशे। तदन्तर एव संस्कृतवाङ्मयस्य सामर्थ्यसमाविष्कारोऽपि विहितः। क्वचिदिव च्छन्दोमीमांसा च...

The Best of Hiriyanna

The Best of Hiriyanna is a collection of forty-eight essays by Prof. M. Hiriyanna that sheds new light on Sanskrit Literature, Indian...

Stories Behind Verses

Stories Behind Verses is a remarkable collection of over a hundred anecdotes, each of which captures a story behind the composition of a Sanskrit verse. Collected over several years from...