Literature

चलितश्चकितश्छन्नः
प्रयाणे तव भूपते ।
सहस्रशीर्षा पुरुषः
सहस्राक्षः सहस्रपात् ॥

बालोऽहं जगदानन्द
न मे बाला सरस्वती ।
अपूर्णे पञ्चमे वर्षे
वर्णयामि जगत्त्रयम् ॥

इत्यर्थ-क्वथितं चैवा-
प्येतिभावाख्य-तेमनम् ।
सज्जीकृते सुभुक्त्यर्थं
तुष्यताद्भवदाशयः ॥

तिन्त्रिणीदलसमानलोचने
देवदुन्दुभिसमानमध्यमे ।
अर्कशुष्कफलव्ध्वनस्तनि
रामवैरिभगिनीव राजसे ॥

किं वाससा चीकरिबाकिरेण
किं दारुणा वङ्कर-टिङ्करेण ।
सर्वज्ञभूपालविलोकनार्थं
वैदुष्यमेको विदुषां सहायः ॥

VI

IV

इदानीं पाण्डित्यपारम्यमात्रमेदुरं दर्शनध्वनिदूरं प्रदर्शनपर्याप्तवाच्यवैदुष्यं विद्वत्काव्यविषये किञ्चिदालोचयामः। तदिदं बहुधा श्रद्धाजडं, रूपगर्वितं, यातयामञ्च कविकर्म परिणामात् प्रयत्नं, प्रतिभानात् पाण्डित्यं, परिपाकात् प्रावीण्यञ्च बहुमन्यमानानां दुर्विलसितमेव समजनि। अनेनैव हेतुना हि युगेऽस्मिन् कल्पनावतां कवीनां स्थाने वैदुष्यदुर्विदग्धानां प्रत्यादेश आसीत्।

[contextly_sidebar id="gitNMfbHZ2QNMTaRUVhC1ibNRkzznNpN"]

यदृच्छास्वच्छविस्तीर्णामविच्छिन्नरसावहाम्। 
अगाधापारपारम्यां श्रये संस्कृतवाहिनीम्॥

I

तदिदं मुदावहं यदाधुनिकसंस्कृतसाहित्यवरिवस्याविवेचनात्मकमत्र सत्रं प्रकल्पितम्। दिनद्वयात्मकेऽस्मिन् सारस्वतसवने समर्पितानि स्वरसानि बोधप्रदानि च नैकानि प्रस्तावनहवींषि, येन बुभुत्सवो व्युत्पिपत्सवश्च विद्वद्रसिकवैतानवह्नयः समाराधितास्स्युः। अन्यच्च प्रश्नोत्तरपुरोडाशानां संवादसोमाहुतीनां परिवादपशूनां च विनियोगेन सारस्वतसप्ततन्तुरयं सर्वथा सम्पन्न इति मन्ये।

नवलक्षधनुर्धराधिनाथे
पृथिवीं शासति वीररुद्रभूपे |
अभवत्परमाग्रहारपीडा
कुचकुम्भेषु कुरङ्गलोचनानाम् ॥

Nilakantha Dikshita is one among the fine Sanskrit poets in whom we find a happy blend of erudition and creativity. He lived during a time when natural expression of the language was chained to a heavy boulder of exhibitionism, and originality suffered under its weight. Only a few poets could use this to their advantage. Kshemendra, Bhallata and Venkatadhvari barely managed to liberate themselves from this fetter and let their words flower freely. But this freedom too, was limited in their case.