यदृच्छास्वच्छविस्तीर्णामविच्छिन्नरसावहाम्।
अगाधापारपारम्यां श्रये संस्कृतवाहिनीम्॥
I
तदिदं मुदावहं यदाधुनिकसंस्कृतसाहित्यवरिवस्याविवेचनात्मकमत्र सत्रं प्रकल्पितम्। दिनद्वयात्मकेऽस्मिन् सारस्वतसवने समर्पितानि स्वरसानि बोधप्रदानि च नैकानि प्रस्तावनहवींषि, येन बुभुत्सवो व्युत्पिपत्सवश्च विद्वद्रसिकवैतानवह्नयः समाराधितास्स्युः। अन्यच्च प्रश्नोत्तरपुरोडाशानां संवादसोमाहुतीनां परिवादपशूनां च विनियोगेन सारस्वतसप्ततन्तुरयं सर्वथा सम्पन्न इति मन्ये।
नवलक्षधनुर्धराधिनाथे
पृथिवीं शासति वीररुद्रभूपे |
अभवत्परमाग्रहारपीडा
कुचकुम्भेषु कुरङ्गलोचनानाम् ॥
Nilakantha Dikshita is one among the fine Sanskrit poets in whom we find a happy blend of erudition and creativity. He lived during a time when natural expression of the language was chained to a heavy boulder of exhibitionism, and originality suffered under its weight. Only a few poets could use this to their advantage. Kshemendra, Bhallata and Venkatadhvari barely managed to liberate themselves from this fetter and let their words flower freely. But this freedom too, was limited in their case.
किमस्थिमालां किमु कौस्तुभं वा
परिष्क्रियायां बहुमन्यसे त्वम् ।
किं कालकूटः किमु वा यशोदा-
स्तन्यं तव स्वादु वद प्रभो मे ॥
स्मरगरलखण्डनं मम शिरसि मंडनं
देहि पदपल्लवमुदारम् ।
ज्वलति मयि दारुणो मदनकदनारुणो
हरतु तदुपाहितविकारम् ॥
एतद्बभ्रुकचानुकारिकिरणं राजद्रुहोऽह्नः शिर-
श्छेदाभं वियतः प्रतीचिनिपतत्यब्धौ रवेर्मण्डलम् ।
एषापि द्युरमा प्रियानुगमनं प्रोद्दामकाष्ठोत्थिते
सन्ध्याग्नौ विरचय्य तारकमिषाज्जातास्थिशेषस्थितिः ॥
यद्वक्रेण पथा प्रयासि सततं यद्वासि विद्वन्मन-
श्चौरी यच्च करोषि पूर्वसुकविप्रौढिप्रथोत्पुंसनम् ।
तस्माद्भारति सद्भिरत्रभवती तीक्ष्णेति संभाविता
तूर्णं पार्श्वममुष्य पार्थिवमणेरभ्येहि शुद्ध्यर्थिनी ॥
बिंदुद्वन्द्वतरङ्गिताग्रसरणिः कर्ता शिरोर्बिन्दुकं
कर्मेति क्रमशिक्षितान्वयकला ये केऽपि तेभ्योऽञ्जलिः ।
ये तु ग्रन्थसहस्रशाणकषणत्रुट्यत्कलङ्कैर्गिरां
उल्लासैः कवयन्ति बिल्हणकविस्तेष्वेव संनह्यति ॥
भट्टिर्नष्टो भारविश्चापि नष्टो
भिक्षुर्नष्टो भीमसेनोऽपि नष्टः ।
भुक्कुण्डोऽहं भूपतिस्त्वं हि राजन्
भम्भावल्यामन्तकस्संनिविष्टः ॥
In the last story we saw how Bilhana, the great poet who lived in the 11th century, fell in love with a princess. This story gives us an account of how, lost in love, he was about to lose his life.
निरर्थकं जन्मगतं नलिन्या
यया न दृष्टं तुहिनांशुबिम्बम् ।
उत्पत्तिरिन्दोरपि निष्फलैव
कृता विनिद्रा नलिनी न येन ॥
Once, in the Pravarapura district of Kashmir, there lived a couple: Jyeshthakalasha and Nagaradevi. They had a son named Bilhana, who grew up to be a poet par excellence.