M Venkatakrishnaiya (1844–1933) was popularly known as the ‘Grand Old Man’ of Mysore. He was a veteran journalist, educationalist, and builder of institutions. The Mysore State owed a great chunk of its development to his zeal and perseverance. DVG wrote a tribute to him in 1932. Assessing the importance of Venkatakrishnaiya’s work, he outlined the nature of public work in India:
Upon listening to this story Gomukha said, “Women are lustful by nature and a pativratā is rare to find. It is true that women are never to be trusted!” and narrated the following tale –
ಕ್ಷೇಮೇಂದ್ರನು ತನ್ನ “ರಾಮಾಯಣಮಂಜರಿ” ಮತ್ತು “ಭಾರತಮಂಜರಿ”ಗಳ ಕಡೆಯಲ್ಲಿ ತುಂಬ ಒಳನೋಟವುಳ್ಳ ಎರಡು ಶ್ಲೋಕಗಳನ್ನು ರಚಿಸಿದ್ದಾನೆ. ಅವು ವಾಲ್ಮೀಕಿ-ವ್ಯಾಸರ ಕೃತಿಗಳಲ್ಲಿರುವ ಪ್ರಧಾನರಸ ಶಾಂತವೆಂದು ಪ್ರತಿಪಾದಿಸುತ್ತವೆ. ಈ ನಿಲವಿಗೆ ಬರುವುದಕ್ಕೆ ಕಾರಣವಾದ ಉಪಪತ್ತಿಗಳನ್ನು ಕೂಡ ಕ್ಷೇಮೇಂದ್ರನು ಕೊಟ್ಟಿರುವುದು ಮಹತ್ತ್ವದ ಸಂಗತಿ. ಶಾಂತರಸದ ಅಸ್ತಿತ್ವ-ಅನಸ್ತಿತ್ವಗಳನ್ನು ಕುರಿತು ತೀವ್ರವಾದ ಚರ್ಚೆ ನಡೆಯುತ್ತಿದ್ದ ಕಾಲದಲ್ಲಿ ಆನಂದವರ್ಧನ ಮತ್ತು ಅಭಿನವಗುಪ್ತರು ಮಹಾಭಾರತವನ್ನು ಶಾಂತರಸಪ್ರಧಾನವೆಂದೂ ಸಕಲರಸಗಳ ಪೈಕಿ ಶಾಂತವೇ ಮೌಲಿಭೂತವೆಂದೂ ಪ್ರತಿಪಾದಿಸಿದ ಬಳಿಕ ಕ್ಷೇಮೇಂದ್ರ ಅವರನ್ನೂ ಮೀರಿ ರಾಮಾಯಣ ಕೂಡ ಶಾಂತರಸಕ್ಕೆ ಅಗ್ರತಾಂಬೂಲವನ್ನಿತ್ತ ಕಾವ್ಯವೆಂದು ಸಾಧಿಸಿರುವುದು ಮುದಾವಹ.
The next day Gomukha and other friends of Naravāhanadatta came to see him. The door keeper made them wait till she obtained the permission and then allowed them inside. Ratnaprabhā ordered the door keeper thus, ‘Henceforth don’t make them wait; they are close friends of my husband; we don’t insist on such strict protocols and protection for the inner chambers.’ She then addressed her beloved, ‘O son of noble one!
ಪರಿಮಳಗುಪ್ತ ಅಥವಾ ಪರಿಮಳಪದ್ಮಗುಪ್ತನು ಬರೆದ ಐತಿಹಾಸಿಕಮಹಾಕಾವ್ಯ “ನವಸಾಹಸಾಂಕಚರಿತ.” ಇದು ಭೋಜದೇವನ ತಂದೆ ಸಿಂಧುಲನ ಸಾಧನೆಗಳನ್ನು ಕೊಂಡಾಡುವ ಕೃತಿ. ಇದರ ಒಂದು ಶ್ಲೋಕವು ನಮ್ಮ ಪ್ರಕೃತೋದ್ದೇಶಕ್ಕೆ ಒದಗಿಬರುವಂತಿದೆ:
ಚಕ್ಷುಸ್ತದುನ್ಮೇಷಿ ಸದಾ ಮುಖೇ ವಃ
ಸಾರಸ್ವತಂ ಶಾಶ್ವತಮಾವಿರಸ್ತು |
ಪಶ್ಯಂತಿ ಯೇನಾವಹಿತಾಃ ಕವೀಂದ್ರಾ-
ಸ್ತ್ರಿವಿಷ್ಟಪಾಭ್ಯಂತರವರ್ತಿ ವಸ್ತು || (೧.೪)
केलिकेशग्रहव्यग्रगौरीकरनखावृतम्|
शिवायानेकचन्द्राढ्यमिव शार्वं शिरोऽस्तु वः||
[May that head of Śiva which looks as though it bears many moons, as the hairs are being pulled by the (moon-like) nails of Gaurī playfully, bring you fortune.]
करं दानाम्भसार्द्रं यः कुञ्चिताग्रं प्रसारयन्|
ददत्सिद्धिमिवाभाति स पायाद्वो गजाननः||
ಈತನ “ಬಾಲರಾಮಾಯಣ”ದ ಪ್ರಸ್ತಾವನೆಯಲ್ಲಿ ಭಾಷಾಸಾಮರಸ್ಯವನ್ನು ಮತ್ತೂ ಪ್ರಸ್ಫುಟವಾಗಿ ಕಾಣಬಹುದು:
ಗಿರಃ ಶ್ರವ್ಯಾ ದಿವ್ಯಾಃ ಪ್ರಕೃತಿಮಧುರಾಃ ಪ್ರಾಕೃತಧುರಾಃ
ಸುಭವ್ಯೋऽಪಭ್ರಂಶಃ ಸರಸರಚನಂ ಭೂತವಚನಮ್ |
ವಿಭಿನ್ನಾಃ ಪಂಥಾನಃ ಕಿಮಪಿ ಕಮನೀಯಾಶ್ಚ ತ ಇಮೇ
ನಿಬದ್ಧಾ ಯಸ್ತ್ವೇಷಾಂ ಸ ಖಲು ನಿಖಿಲೇऽಸ್ಮಿನ್ ಕವಿವೃಷಾ || (೧.೧೧)
ಜಿನಸೇನ ಆರಂಭಶೂರರಾದ ಕವಿಗಳನ್ನು ಹೀಗೆ ಪರಿಹಾಸ್ಯ ಮಾಡುತ್ತಾನೆ:
ಯಥೇಷ್ಟಂ ಪ್ರಕೃತಾರಂಭಾಃ ಕೇಚಿನ್ನಿರ್ವಹಣಾಕುಲಾಃ |
ಕವಯೋ ಬತ ಸೀದಂತಿ ಕರಾಕ್ರಾಂತಕುಡುಂಬಿವತ್ || (೧.೧.೭೧)
ಕೆಲವು ಕವಿಗಳು ಕಾವ್ಯದ ಆರಂಭವನ್ನೇನೋ ಉತ್ಸಾಹದಿಂದ ಮಾಡಿಬಿಡುತ್ತಾರೆ, ಆದರೆ ಅದನ್ನು ಕ್ರಮವಾಗಿ ರಚಿಸಿ ಮುಗಿಸುವಲ್ಲಿ ಸೋಲುತ್ತಾರೆ. ಇವರ ಪಾಡು ತೆರಿಗೆಯ ಭಾರಕ್ಕೆ ತತ್ತರಿಸುವ ಸಂಸಾರಿಯಂತೆಯೇ ಸರಿ!